Το Διαδίκτυο είναι γεμάτο ρητά, αποφθέγματα και φράσεις μεγάλων ανδρών, όμως πολλά από αυτά δεν έχουν στην πραγματικότητα ποτέ ειπωθεί ή γραφτεί από τον άνθρωπο στον οποίο αποδίδονται. Κάποιες απ’ αυτές τις εσφαλμένες αποδόσεις μάλιστα είναι απόλυτα εδραιωμένες: αμέτρητες φορές έχουμε ακούσει για «τη φράση του Βολταίρου Διαφωνώ με όσα λες αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες, αλλά όπως φαίνεται ο Βολταίρος ποτέ δεν είπε ή δεν έγραψε κάτι τέτοιο (το θέμα αξίζει ειδικό άρθρο, ίσως, οπότε δεν προχωρώ σε λεπτομέρειες).

Μια ιδιαίτερη περίπτωση ρητών αμφίβολης πατρότητας είναι τα αρχαία ελληνικά ρητά που συναντάει κανείς σε ξένα βιβλία και που αποτελούν μεγάλο βραχνά, έναν από τους μεγαλύτερους, για τον ευσυνείδητο μεταφραστή του βιβλίου στα ελληνικά, και αυτό διότι ο ευσυνείδητος μεταφραστής θέλει βέβαια να βρει το πρωτότυπο ρητό στα αρχαία ελληνικά και όχι να το μεταφράσει από τα αγγλικά, όμως πολύ συχνά, ιδίως στα δευτερότερα βιβλία (μανατζέρικα, αυτοβοήθειας και άλλα τέτοια αεριτζήδικα) το ρητό ή έχει περάσει από σαράντα κύματα κι έχει γίνει αγνώριστο ή είναι και εντελώς κατασκευασμένο -και άντε να ψάχνεις όλον τον Πλάτωνα, διότι βέβαια δεν δίνουν παραπομπή οι αεριτζήδες συγγραφείς, για να βρεις, ας πούμε, σε ποιο έργο του έγραψε ο Πλάτωνας A house that has a library in it has a soul, και πώς είναι στα αρχαία ελληνικά (μην ψάχνετε, δεν το έγραψε). Κάθε παλιός μεταφραστής έχει να διηγηθεί πεντέξι σχετικές ιστορίες φρίκης, αλλά δεν θα σταθούμε εδώ (στα σχόλια, μπορείτε να προσθέσετε τη δική σας, πάντως).

Στο ιστολόγιο έχουμε επανειλημμένα ασχοληθεί με τέτοια αποφεύγματα (ο όρος είναι επινόηση του Νίκου Λίγγρη για το αγγλικό misattribution), μερικά από τα οποία είναι πολύ διάσημα (όπως η δήθεν δήλωση Κίσινγκερ για τους δυσκολοκυβέρνητους Έλληνες ή το δήθεν ρητό του Ισοκράτη για τη δημοκρατία μας που αυτοκαταστρέφεται). Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποφεύγματος είναι η δήθεν ρήση του Πολύβιου «Εν καιροίς χαλεποίς μέμνησο της γλώσσης» που, παρά τα όσα ισχυρίζεται ο κ. Μπελλές που αρέσκεται να την προσθέτει στα άρθρα που γράφει, δεν γράφτηκε ποτέ ούτε απο τον Πολύβιο ούτε από κανέναν άλλον. Το καλό είναι πως όταν έχεις αρχαίο ρητό στο πρωτότυπο, είναι πολύ εύκολο να επαληθεύσεις αν όντως εμφανίζεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία, χάρη σε μια αναζήτηση στο γνωστό TLG.

Ένα άλλο αρχαίο απόφευγμα θα δούμε σήμερα -και μάλιστα με παραλλαγές.

Πρόκειται για το ρητό: «Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός του ευεργετηθέντος αχαρίστου«, που το αποδίδουν συνήθως στον Ηράκλειτο. Το ρητό αυτό το είχε, λένε, ο Ανδρέας Παπανδρέου κορνιζαρισμένο στο γραφείο του, κάτι που πολλοί το επαναλαμβάνουν αλλά δεν το έχω δει σε κάποια πρωτογενή ή αξιόπιστη πηγή, χωρίς ωστόσο να το αποκλείω. Κάποτε θα το βρείτε διατυπωμένο σε πιο σύγχρονη γλώσσα: Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός από τον ευεργετηθέντα αχάριστο, ενώ δεν λείπουν και οι κωμικές παραλλαγές, όπως «Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός εκ του ευεργετηθέντος αχαρίστου» (αυτό το «εκ» δεν έχει καμιά θέση εκεί), την οποία μάλιστα κάποιος προχειρογράφος ονόματι Δημ. Μπουλούκος αποκαλεί…. «περίφημη φράση του Σωκράτη» (κούνια που τον κούναγε!)

Όπως θα μαντέψατε, στο TLG δεν βρίσκω τίποτα τέτοιο στον Ηράκλειτο, ούτε καν τη λέξη «εχθρός» βρίσκω στα σωζόμενα αποσπάσμάτα του. Αλλά και γενικότερα, πουθενά στο ΤLG δεν βρίσκω τη φράση «ουδείς ασφαλέστερος» ή παραλλαγές της (π.χ. με μία ή δυο λέξεις ανάμεσα). Η πιο κοντινή που υπάρχει είναι «ουδείς γαρ τόπος του ουρανού ασφαλέστερος» στον Ιωάννη της Κλίμακος. Άλλωστε, η γλώσσα του ρητού δεν είναι αρχαία, αλλά καθαρεύουσα, οπότε σίγουρα την αρχή της φράσης πρέπει να την αναζητήσουμε στον 19ο αιώνα.

(Στα Βικιφθέγματα το «Ουδείς χειρότερος εχθρός από τον ευεργετηθέντα φίλο», αν και δεν καλοστέκει γλωσσικά ή και νοηματικά, χαρακτηρίζεται τουλάχιστον «ελληνική παροιμία» -βέβαια, ούτε γνήσια παροιμία μπορεί να υπάρχει με τέτοια μπασταρδεμένη γλώσσα).

Συμπέρασμα; Άλλο ένα ψευδοαρχαίο ρητό, κοντά σε όλα τα άλλα -άλλο ένα «απόφευγμα» κατά την ορολογία μας. Να σημειωθεί ωστόσο ότι δεν αποκλείω να αληθεύει η πληροφορία ότι το ρητό αυτό το είχε κορνιζάρει ο Ανδρέας Παπανδρέου στο γραφείο του, διότι τα αποφεύγματα δεν είναι αποκλειστικότητα της διαδικτυακής εποχής, υπήρχαν και παλιότερα, σε βιβλία.

Όμως υπάρχει και παραλλαγή, και μάλιστα διπλή, όπως διαπίστωσα όταν συζήτησα το θέμα στη Λεξιλογία.

Σύμφωνα με πάμπολλες διαδικτυακές πηγές, ακόμα και κατ’ επίφαση έγκυρες, υπάρχει το ρητό «Ουδείς αχαριστότερος του ευεργετηθέντος», που αποδίδεται στον Καλλίμαχο, ενώ κυκλοφορεί και η παραλλαγή «ουδείς αγνωμονέστερος του ευεργετηθέντος».

Περιττό να το πω, καμιά από τις δυο παραλλαγές δεν βρίσκεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία -επιπλέον, το δεύτερο ρητό δεν θα μπορούσε να ειπωθεί διότι στα αρχαία ελληνικά η λέξη «αγνώμων» σήμαινε άλλα πράγματα, όχι τον αχάριστο.

Επιπλέον, τα ρητά αυτά μου φαίνεται πως δεν στέκουν με τη λογική -διότι, για να φερθεί κανείς αχάριστα, πρέπει υποχρεωτικά να έχει ευεργετηθεί. Αν σε κάποιον δεν έχουμε κάνει καλό, δεν μπορεί να μας φερθεί αχάριστα· μπορεί να μας φερθεί άσχημα, σκληρά, άπρεπα, βάναυσα, αλλά όχι αχάριστα. Οπότε, αφού μόνο οι ευεργετηθέντες μπορούν να είναι αχάριστοι, το «ουδείς αχαριστότερος του ευεργετηθέντος» μου φαίνεται πως είναι μια μνημειώδης λαπαλισάδα, μια κοινοτοπία δηλαδή, που δεν θα την έλεγε ο Καλλίμαχος.

Τέλος, σε κάποιον ιστότοπο γεμάτο ρητά, που αμφιβάλλω αν τα μισά είναι σωστά, βρίσκω τις παραλλαγές «Δεν υπάρχει μεγαλύτερος εχθρός από αυτόν που έχεις ευεργετήσει» να αποδίδεται στον Σωκράτη, όπως και το «φοβού την οργή [σικ] των υπό σου ευεργετηθέντων». Καμιά από τις δυο δεν φαίνεται να υπάρχει στον Πλάτωνα (φυσικά η πρώτη είναι μεταφρασμένη, οπότε πρέπει να ψάχνουμε υποθέτοντας αρχαίες λέξεις) και άλλωστε η όλη εικόνα του ιστοτόπου φωνάζει από μακριά ότι δεν είναι σοβαρός.

Κι εδώ τελειώσαμε το σημερινό μας άρθρο, που μπορεί να σας βοήθησε να ξεμάθετεκάτι -κάποιος είχε πει ότι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του Διαδικτύου είναι ότι σε βοηθάει να ξεμάθεις (unlearn, στα αγγλικά το έλεγε) πάρα πολλά πράγματα!