Η Μαρία η Πενταγιώτισσα
Η Μαρία η Πενταγιώτισσα, ή Μαρίτσα Πενταγιώτισσα ήταν μια θρυλική για την ομορφιά της Ελληνίδα αφενός, και για τα ερωτικά της σκάνδαλα αφετέρου, που έδρασε την εποχή της βασιλείας του Όθωνα στην ορεινή Φωκίδα. Το πραγματικό της όνομα παρέμεινε άγνωστο, και από την ίδια που πιθανότερα να εγκατέλειψε τους οικείους της. Το όνομα Πενταγιώτισσα το όφειλε στον τόπο καταγωγής της, από το χωριό Πενταγιοί. Η ιστορία της αποτέλεσε πηγή έμπνευσης θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών αλλά και ποιημάτων. 
Η ιστορία της Μαρίας Πενταγιώτισσας Η Μαρία Πενταγιώτισσα φέρεται να γεννήθηκε το 1821. Από τα νεανικά της χρόνια διασώθηκαν μόνο διάφορες παραδόσεις και θρύλοι. Ο πατέρας της λέγεται πως ήταν γραμματοδιδάσκαλος, εξ ου και ο χαρακτηρισμός της σε δημοτικό τραγούδι “μωρή δασκαλοπούλα”. Υπήρξε ιδιαίτερα όμορφη και δυναμική γυναίκα για τα δεδομένα της εποχής της. Αυτό όμως που εξόργησε την συντηρητική κοινωνία του χωριού της ήταν η ερωτομανής διαγωγή της που έφθασε σε τέτοιο βαθμό οι πολυάριθμοι εραστές της να περιέλθουν σε μεταξύ τους διαμάχες και συγκρούσεις ακόμα και με τραυματισμούς από ζηλοτυπία.
Η ιστορία της Μαρίας Πενταγιώτισσας Η Μαρία Πενταγιώτισσα φέρεται να γεννήθηκε το 1821. Από τα νεανικά της χρόνια διασώθηκαν μόνο διάφορες παραδόσεις και θρύλοι. Ο πατέρας της λέγεται πως ήταν γραμματοδιδάσκαλος, εξ ου και ο χαρακτηρισμός της σε δημοτικό τραγούδι “μωρή δασκαλοπούλα”. Υπήρξε ιδιαίτερα όμορφη και δυναμική γυναίκα για τα δεδομένα της εποχής της. Αυτό όμως που εξόργησε την συντηρητική κοινωνία του χωριού της ήταν η ερωτομανής διαγωγή της που έφθασε σε τέτοιο βαθμό οι πολυάριθμοι εραστές της να περιέλθουν σε μεταξύ τους διαμάχες και συγκρούσεις ακόμα και με τραυματισμούς από ζηλοτυπία.
Τελικά από τις συνεχείς παράνομες σχέσεις της ακολούθησε και ένα δράμα. Όταν αποκαλύφθηκε ο μυστικός έρωτάς της με έναν νέο του χωριού, τον Δημήτρη Τουρκάκη, την έφερε σε σύγκρουση με τον αδερφός της που της άσκησε μεγάλη πίεση να σταματήσει τις σχέσεις αυτές που είχε ξεσηκώσει όχι μόνο το χωριό αλλά και τα γύρω χωριά. Το αποτέλεσμα ήταν να δολοφονηθεί ο αδερφός της από τον Δήμήτρη Τουρκάκη, θεωρούμενη η ίδια ηθική αυτουργός. Τότε απόσπασμα της χωροφυλακής την συνέλαβε σε γύρω βουνά που είχε καταφύγει και την οδήγησαν στο Κακουργιοδικείο του Μεσολογγίου όπου δικάστηκε μαζί με τον δράστη. Τελικά όμως αθωώθηκε από καθαρή μεροληψία των ενόρκων “θελχθέντων από την ωραιότητά της”, ή κατά άλλο θρύλο από πίεση που άσκησε γιος ενός των ενόρκων που υπήρξε εραστής της Μαρίτσας, προ του φόβου αποκάλυψης, ή κατ΄ άλλο θρύλο από πίεση που άσκησαν δύο χωροφύλακες ομοίως.
Τέλος μετά και τη θανατική καταδίκη του μοναδικού προστάτη της πλέον και του χαμού του αδελφού της, παντρεύτηκε τον χήρο Κωνσταντίνο Αρμάο στο διπλανό χωριό Παλαιοκάτουνο (Κροκύλειο), του ανέθρεψε και μόρφωσε τα 4 παιδιά του που είχε από τον προηγούμενο γάμο, τους έδωσε σωστές αρχές και πέθανε το 1885, σε ηλικία 64 ετών.
Ο θρύλος της Μαρίας Πενταγιώτισσας στην τέχνη
Η ιστορία της έγινε ζωντανός θρύλος και έφτασε μέχρι τα πέρατα του κόσμου. Η περίπτωση της θρυλικής Μαρίας Πενταγιώτισσας απασχόλησε όλα τα είδη του λόγου (θέατρο, επιθεώρηση, ποίηση, κινηματογράφο, μουσική, σάτιρα) και στο όνομά της λειτούργησαν εφημερίδες και συστήθηκαν εξωραϊστικοί Σύλλογοι. Με το όνομα της Μαρίας Πενταγιώτισσας ο Εθνικός Ποιητής Κωστής Παλαμάς δημοσίευσε, το 1890, στη συλλογή “Τα μάτια της ψυχής μου” πολύστιχο ποίημα στο οποίο ύμνησε τα χαρίσματά της και εμμέσως παρομοίασε τα κάλη και τις χάρες των ωραίων γυναικών με αυτά της Μαρίας. Το ποίημα αυτό αφιέρωσε στον Ανδρέα Καρκαβίτσα. Αλλά και ο Παύλος Νιρβάνας, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας και ο Δ. Καμπούρογλου ασχολήθηκαν μ΄ αυτήν κατά τη γεροντική της ηλικία.
Όταν ο Αχιλλέας Μαδράς επισκέφθηκε πολύ αργότερα, το 1928, το χωριό της Μαρίτσας Πενταγιώτισσας προκειμένου να συλλέξει στοιχεία από τη ζωή της για το γύρισμα της ομώνυμης ταινίας, η κοινωνία εκεί φάνηκε πολύ κλειστή και λίγα στοιχεία έδιναν για την αποκαλούμενη “λησταρχίνα”. Τελικά στη ταινία η Μαρίτσα φέρεται να είχε καταφύγει περί το τέλος της ζωής της σε μοναστήρι όπου και πέθανε.
Οι ταινίες με θέμα την ζωή της Μαρίας της Πενταγιώτισσας ήταν:
Μαρία Πενταγιώτισσα (1928) του Αχιλλέα Μαδρά
Μαρία Πενταγιώτισσα (1957) του Κώστα Αδρίτσου με πρωταγωνίστρια την Αλίκη Βουγιουλάκη
Κόρη της Πενταγιώτισσας: (1967) του Ιωάννη Τέμπου
Οι θεατρικές παραστάσεις εμπνευσμένες από την ιστορία της Μαρίας της Πενταγιώτισσας:
Μαρία Πενταγιώτισσα, του Μποστ