Παλιότερα, η ερώτηση δεν άφηνε περιθώρια δισταγμού ως προς την απάντηση. Ποιος Θανάσης; Ποιος άλλος; Ο Θανάσης Βέγγος φυσικά.
Ωστόσο, από το 2011 ο Θου Βου δεν είναι πια μαζί μας, οπότε η ερώτηση του τίτλου επιδέχεται και άλλες απαντήσεις. Και βέβαια, σήμερα εννοούμε τον κάθε Θανάση που γιορτάζει, στον οποίο είναι αφιερωμένο το σημερινό άρθρο, όπως άλλωστε και στις Αθανασίες.
Προσθέτουμε έτσι έναν ακόμα κρίκο στην αλυσίδα των ονοματολογικών μας άρθρων, το τελευταίο από τα οποία το ανεβάσαμε πριν τα Χριστούγεννα, όταν ευχηθήκαμε χρόνια πολλά στον Μανώλη.
Να θυμίσω ότι στο ιστολόγιο έχουμε δημοσιέψει κι άλλα τέτοια άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο πρόσφατα και παλιότερα στον Θωμά και στον Στέφανο.
Ο Θανάσης είναι μάλλον συχνό αντρικό όνομα. Σύμφωνα με μια έρευνα, κατέχει την 9η θέση ανάμεσα στα αντρικά ελληνικά ονόματα, ενώ το θηλυκό, η Αθανασία, είναι σπανιότερο, αφού βρίσκεται στην 26η θέση των γυναικείων ονομάτων.
Βέβαια, τα ονόματα δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένα στον ελλαδικό χώρο: υπάρχουν περιοχές όπου σπανίζουν και περιοχές όπου έχουν μεγαλύτερη συχνότητα. Για τον Θανάση, είχα κάπου διαβάσει (αν το θυμάμαι καλά) ότι έχει πολύ μικρή συχνότητα στην Κρήτη και σε άλλα νησιά, αλλά πολύ μεγαλύτερη του μέσου όρου στη Στερεά Ελλάδα.
Η ετυμολογία του Θανάση είναι απλή, ο Θανάσης είναι παιδί της Αθανασίας ή μάλλον της αθανασίας, δηλαδή ο Αθανάσιος προέρχεται από το ουσιαστικό αθανασία. Φυσικά το γυναικείο όνομα Αθανασία ταυτίζεται με το ουσιαστικό.
Ο Άγιος Αθανάσιος έζησε τον 4ο αιώνα και ήταν Πατριάρχης Αλεξανδρείας -ένας από τους τέσσερις αγίους της Ορθόδοξης εκκλησίας που αποκαλούνται «Μέγας» (οι άλλοι τρεις είναι Βασίλειος, Φώτιος και Αντώνιος). Ο Αθανάσιος ήρθε σε σύγκρουση με τον αυτοκράτορα Ιουλιανό και σε ένα από τα Ατελή ποιήματά του ο Καβάφης θυμάται ένα επεισόδιο της ζωής του.
Όπως και άλλα ελληνικά χριστιανικά ονόματα, ο Αθανάσιος είναι πολύ σπάνιος στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, ενώ αρκετά συχνός στην ορθόδοξη Ανατολική Ευρώπη. Βέβαια, επειδή οι Ρώσοι δεν συμπαθούν τον φθόγγο θ, λένε «Αφανάσι», ενώ στα βουλγάρικα, όπου το όνομα είναι συχνό, έχουμε Ατανάς.
Το όνομα έχει κάμποσες παραλλαγές. Αθανάσιος είναι το επίσημο και Θανάσης η συνήθης μορφή. Από κει και πέρα έχουμε την πολύ κοινή συντομευμένη μορφή Θάνος, όπως ο Μικρούτσικος, την επίσης συνηθισμένη Νάσος, όπως ο ποιητής Νάσος Βαγενάς ή ο Νάσος Ηλιόπουλος, υποψήφιος δήμαρχος Αθήνας με τον ΣΥΡΙΖΑ.
Τα χαϊδευτικά Σάκης και Σούλης πολύ συχνά κρύβουν Θανάση αν και μπορεί να ανήκουν και σε άλλα ονόματα.
Έχουμε και πολλές τοπικές-ιδιωματικές παραλλαγές, που δεν ξέρω αν ακούγονται στις μέρες μας, αλλά πάντως επιβιώνουν ως επίθετα: Θανασός, Θανασούλιας, Θανασάς, Νάσιος, Νατσιός, Σώκος, Σιούλας, ενώ ο παλιός πολιτικός Αθανάσιος Τσαλδάρης ήταν ευρέως γνωστός με το χαϊδευτικό Νανάς. Η Αθανασία, όταν δεν διατηρεί το όνομά της ακέραιο, γίνεται Σούλα, Νάνσυ, Νάσια, Νανά, και άλλα.
Κάποτε, λέει το ανέκδοτο, πήγε να δει τον Βάρναλη μια νεαρή ποιήτρια. Και πώς σε λένε; τη ρώτησε ο ποιητής. Αθανασία, απαντά εκείνη.
— Μα εγώ για την αθανασία παλεύω όλη μου τη ζωή, είπε ο Βάρναλης και έπεσε πάνω της.
Αν και σαν όνομα δεν είναι σπάνιο, ο Θανάσης δεν έχει αφήσει ίχνος στην παροιμιογραφία μας -εγω τουλάχιστον δεν ξέρω παροιμία με το όνομα αυτό, αν και η φρασεολογία μας έχει μερικά δείγματα.
Έτσι, έχουμε τη στερεότυπη φράση «ποιος Θανάσης;» την οποία δεν την οφείλουμε στον Θανάση Βέγγο όσο κι αν στη συνέχεια ταυτίστηκε με αυτόν. Στην αργκο των χασικλήδων, Θανάσης ήταν συνθηματικό όνομα για τον ναργιλέ -και φαίνεται πως από εκεί βγήκε και η φράση: Όταν η αστυνομία έκανε ντου σε τεκέ έψαχνε το «Θανάση» και οι θαμώνες απαντούσαν -δήθεν ανήξερα- «ποιός Θανάσης;».
Στη δεκαετία του 80, υπήρχε και το «Λέγε με Θανάση». Υποτίθεται ότι ο αρχηγός πολιτικού κόμματος μιλάει σε μια άδεια αίθουσα και λέει «Λαέ της Αθήνας», οπότε από κάτω ο μοναδικός οπαδός του απαντάει «Λέγε με Θανάση». Ίσως αυτό είχε κατά νου ο Χάρρυ Κλυνν, όταν βάζει τον Ανδρέα Παπανδρέου να απευθυνει τον χαιρετισμό: Λαέ της Ελλάδας, λαέ της Αθήνας, λαέ του Παγκρατίου, λαέ της οδού Βουλγαροκτόνου 29, τρίτος όροφος, δεύτερο διαμέρισμα αριστερά, αγαπητέ μου Θανάση!
Πριν απο λιγο καιρό είχα δει ένα διασκεδαστικό μιμίδιο που έπαιζε με την ομοηχία ανάμεσα στο «Θανάση μου» και τη γενική «θανάσιμου». Δεν το βρίσκω, οπότε ας αυτοσχεδιάσω μιαν ομοιοκαταληξία-μωσαϊκό:
Το ξέρεις πως διατρέξαμε Θανάση μου / κίνδυνο δυστυχήματος θανάσιμου;
Και βέβαια, εκτός από τον ναργιλέ, Θανάσης είναι και το όνομα τυχερού παιχνιδιού, παραλλαγής του κουμ-καν, που έκανε θραύση στα καφενεία όταν ήμουν νέος και που είχε απαγορευτεί -κάθε τόσο διάβαζες στις εφημερίδες ειδησάκια ότι η αστυνομια μπήκε στην τάδε παράνομη λέσχη και έπιασε τόσους που έπαιζαν Θανάση.
Ομολογώ πως δεν θυμάμαι ποια ήταν η διαφορά του Θανάση από το κανονικό κουμκάν. Όποιος ξέρει, ας μας πει.
Με βάση το γκουγκλικό διασημόμετρο, ο διασημότερος Θανάσης εκτός από τον Βέγγο είναι ο τραγουδοποιός Θανάσης Παπακωνσταντίνου, που συχνά τον αναφέρουν και σκέτο «Θανάσης» για να τον διαφοροποιήσουν από τον άλλο ξακουστό Παπακωνσταντίνου του τραγουδιού μας. Αν όμως βάλετε Θάνος, δεν βγαίνει ο Μικρούτσικος αλλά ο Thanos, ένας υπέρκακος ήρωας των αμερικάνικων κόμικς της Μάρβελ. Υποθέτω πως τον ονόμασαν έτσι από τον θάνατο, αλλά προσωπικά δυσκολεύομαι να τρομάξω με κάποιον που λέγεται Θάνος.
Χάρη στον Βέγγο, οι ταινίες με τον Θανάση στον τίτλο τους είναι πολλές. Πρώτη χρονολογικά η «Ποιος Θανάσης!» αλλά ακολούθησαν κάμποσες: «Ο Θανάσης, η Ιουλιέτα και τα λουκάνικα», «Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση;», «Θανάση πάρε τ’ όπλο σου», «Ο Θανάσης στη χώρα της σφαλιάρας», «Θανάση σφίξε κι άλλο το ζωνάρι», και άλλες.
Στα τραγούδια όμως, κυριαρχεί το «Πού’σαι Θανάση;» του Γιώργου Ζαμπέτα. Το τραγούδι έχει ιστορία. Τους στίχους τους έγραψε ο σπουδαίος λαϊκός στιχουργός Χαράλαμπος (Μπάμπης) Βασιλειάδης, ο επονομαζόμενος Τσάντας (από τη μεγάλη δερμάτινη τσάντα που κράταγε πάντα, γεμάτη στίχους!). Όταν ο Ζαμπέτας γύρισε από μια περιοδεία στο εξωτερικό, έμαθε ότι όσο έλειπε ο Τσάντας είχε πεθάνει -και ότι του είχε αφήσει σαν αποχαιρετιστήριο τους στίχους του «Θανάση»..