Χτες είχαμε τις γαλλικές προεδρικές εκλογές, αλλά το ιστολόγιο έχει τη δική του επικαιρότητα κι έτσι το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο σε ένα σημαντικό γεγονός άλλης τάξεως.Πριν από λίγο καιρό λοιπόν σημειώθηκε ένα γεγονός ιστορικό για τη λεξικογραφία μας, που όμως πέρασε απαρατήρητο: κυκλοφόρησε ο νέος, έκτος, τόμος του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, ενός λεξικού που πολλοί θα το έχουν ακούσει αλλά ελάχιστοι θα το έχουν δει και ακόμη λιγότεροι θα το έχουν χρησιμοποιήσει.Για να μην μπερδευόμαστε, δεν εννοώ το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας ,έκδοση επίσης της Ακαδημίας Αθηνών, που εκδόθηκε στα τέλη του 2014 και το είχαμε παρουσιάσει κι εδώ και συχνά πυκνά το αναφέρω και σε διάφορα άρθρα του ιστολογίου. Εννοώ το Ιστορικό Λεξικό, που ο πλήρης τίτλος του είναι “Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής” με υπότιτλο “της τε κοινώς ομιλουμένης και των ιδιωμάτων”, ΙΛΝΕ συντομογραφικά.Όπως μαρτυράει και η γλώσσα του τίτλου του, το ΙΛΝΕ ξεκίνησε ως εγχείρημα στη μακρινή δεκαετία του 1920, αμέσως με την ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών, με πρωτοβουλία του Γεωργίου Χατζιδάκι, οι δε πρώτοι τόμοι εκδόθηκαν στη δεκαετία του 1930. Ως το 1942 είχαν εκδοθεί τρεις τόμοι φτάνοντας μέχρι το λήμμα “βλέπω”. Το1953 εκδόθηκε το πρώτο τεύχος του 4ου τόμου, βλεφαρίδα-γάργαρος, και ύστερα για δεκαετίες τίποτα, σε σημείο που να γίνει παροιμιώδες “το λεξικό της Ακαδημίας που άρχισε εδώ και πενήντα χρόνια και σταμάτησε στο Γάμμα”Το 1980 όμως εκδόθηκε το δεύτερο τεύχος του 4ου τόμου, φτάνοντας ως το λ. γεροδέματος και στην ίδια δεκαετία εκδόθηκε, επίσης σε δύο τεύχη, το 1984 και το 1989, ο 5ος τόμος, φτάνοντας στο λημμα “δαχτυλωτός”. Και ύστερα όλα σταμάτησαν ξανά, οπότε το παροιμιώδες λεγόμενο αναπροσαρμόστηκε στο “το λεξικό της Ακαδημίας που άρχισε εδώ και ογδόντα χρόνια και σταμάτησε στο Δέλτα”.Στο μεταξύ, έγινε η αναπροσαρμογή των στόχων του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, κατά καιρούς ανακοινωνόταν η οριστική διακοπή της έκδοσης του λεξικού, εκδόθηκαν έγκυρα και εκτενή λεξικά της νέας ελληνικής, μεταξύ άλλων και από την Ακαδημία το 2014, και σήμερα εκδίδεται ο έκτος τόμος: δε -διάλεκτος, 27 χρόνια μετά τον προηγούμενο.Από το 1989 ως το 2016 ο κόσμος έχει αλλάξει άρδην -δεν υπάρχει πια η Σοβιετική Ένωση, η ελληνική λεξικογραφία έχει εμπλουτιστεί με πολλά έργα αναφοράς, στη ζωή μας (και στη λεξικογραφία) έχει εισβάλει ορμητική η πληροφορική. Έχει νόημα σήμερα η έκδοση του ΙΛΝΕ;Εκ πρώτης όψεως, η απάντηση είναι ένα απερίφραστο “Όχι”, ιδίως στη σημερινή τσακισμένη από την κρίση και τα μνημόνια Ελλάδα. Μάλιστα, νιώθει κανείς τον πειρασμό να χρησιμοποιήσει τη μέθοδο των τριών. Πράγματι, για να φτάσουμε από το Α στο λήμμα “διάλεκτος”, δηλαδή για να καλυφθεί περίπου το 22,7% του λημματολογίου της νέας ελληνικής, χρειάστηκαν 87 χρόνια -πράγμα που σημαίνει ότι για να ολοκληρωθεί το έργο θα χρειαστούν 380 χρόνια (με αρχή το 1930), δηλαδή θα φτάσουμε στο αίσιο έτος 2310. Είμαστε αιωνοφάγοι εμείς οι Έλληνες και είναι τρισχιλιετής η γλώσσα μας αλλά και πάλι τόσοι αιώνες προκαλούν δέος.(Το 22,7% προέκυψε με μπακάλικο υπολογισμό, είναι το ποσοστό των σελίδων του Χρηστικού Λεξικού που αντιστοιχεί στο τμήμα από την αρχή έως το λ. διάλεκτος)Επιπλέον, άλλο ήταν το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής το 1930 και άλλο είναι σήμερα. Το ΙΛΝΕ ξεκίνησε στην προπολεμική, αγροτική Ελλάδα, αποτυπώνοντας το λεξιλόγιο των πρώτων δεκαετιών του αιώνα, με ισχυρότατη παρουσία τοπικών ιδιωμάτων. Από τότε η νέα ελληνική έχει εμπλουτιστεί ανυπολόγιστα από επιστημονικούς νεολογισμούς και λέξεις του αστικού χώρου, ενώ τα ιδιώματα έχουν περιθωριοποιηθεί. Ποιο είναι το πρωτεύον σήμερα -να αποτυπωθούν λέξεις που δεν ακούγονται πια ή να καταγραφεί η σημερινή νέα ελληνική;Ο 6ος τόμος που μόλις κυκλοφόρησε αποτυπώνει αυτό το δίλημμα, μια και περιέχει όχι μόνο λέξεις που έχουν προ πολλού πάψει να χρησιμοποιούνται (θα δώσω δείγμα παρακάτω) αλλά και νεότατους νεολογισμούς, π.χ. διαδίκτυο, διαδικτυακός.Για να κάνουμε μιαν ακόμα μπακάλικη σύγκριση, ο 6ος τόμος έχει 392 σελίδες “ψαχνό” (χωρίς να υπολογίζονται οι εκτενέστατες εισαγωγές), από το λήμμα “δε” ως το “διάλεκτος”. Στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, το τμήμα που αντιστοιχεί στα λήμματα από “δε” ως το “διάλεκτος” είναι 26 σελίδες μόνο! Αυτό συμβαίνει επειδή το ΙΛΝΕ όχι μόνο έχει πλάτος (αφού εξετάζει όλα τα ιδιώματα της νεοελληνικής) αλλά και βάθος απαράμιλλο, αφού εξετάζει κάθε λήμμα σε πολύ μεγάλη ανάλυση -έτσι, το λήμμα “δερβίσης” (χωρίς τα παράγωγα και τα σύνθετά του) πιάνει σχεδόν δυο ολόκληρες μεγάλες σελίδες, ενώ στο Χρηστικό το αντίστοιχο λήμμα πιάνει μόλις εφτά αράδες, ενώ ανάλογος είναι και ο χειρισμός των άλλων σύγχρονων λεξικών.Μια ακόμα σύγκριση λεξιλογίου. Το δερβένι είναι στενή ορεινή διάβαση (έτσι και τα θρυλικά Δερβενάκια της νίλας του Δράμαλη) και δερβέναγας ήταν επί τουρκοκρατίας ο επικεφαλής του στρατιωτικού αποσπάσματος που φρουρούσε το δερβένι -και μεταφορικά λέγεται έτσι κάποιος που συμπεριφέρεται με τρόπο αυταρχικό. Το ΛΚΝ έχει αυτά τα δύο λήμματα, δερβέναγας και δερβένι. Το λεξικό Μπαμπινιώτη έχει τα λήμματα: δερβέναγας, δερβένι (και το υποκοριστικό δερβενάκι) και δερβενοχώρι. Το Χρηστικό Λεξικό, που δεν καταγράφει λέξεις που δεν ακούγονται πολύ σήμερα, έχει μόνο το λήμμα δερβέναγας.Αντίθετα, το ΙΛΝΕ στον 6ο τόμο έχει τα εξής λήμματα, 15 αν μέτρησα καλά:δερβέναγας
δερβενάκι
δερβένι
δερβένιος
δερβενιώτικος
δερβένμπασης
δερβένμπεης
δερβενοπούλα
δερβενόπουλο
δερβενοχώρι
δερβενοχωρίτης
δερβεντζήμπασης
δερβεντζής
δερβεντζιλίκι
δερβένω   (η ζητιάνα, που περιφέρεται στα δερβένια)-και για κάθε λήμμα καταγράφονται όλες οι παραλλαγές, π.χ. δερβένι, ντερβένι, ντερμπέντ’, τερβένι, ντιρβένι, διρβέν’, ντριβέν’, ντερμπένι. Το λήμμα “δερβένι” πιάνει μιάμιση σελίδα, με παραθέματα και φράσεις από δημοτικά τραγούδια, λογοτεχνικά έργα (Κόντογλου, Κοροβίνης), ιστορικά κείμενα, απομνημονεύματα π.χ. του Κολοκοτρώνη, φράσεις καταγραμμένες από συλλέκτες γλωσσικού υλικού, π.χ. Αράδ’σαν κουπάδια σήμερα απ’ του ντιρβέν’ για τα χ’μαδιά (= πέρασαν κοπάδια σήμερα από το ντερβένι για τα χειμαδιά), από την Πλατανούσα, το χωριό του Κοτζιούλα.Από την άλλη, στο νεότερο, το λόγιο, το δημοσιογραφικό και το επιστημονικό λεξιλόγιο το ΙΛΝΕ δίνει πολύ λιγότερη προσοχή -αλλά αυτό δεν ενοχλεί, με την έννοια ότι υπάρχουν άλλα έγκυρα λεξικά που καταγράφουν τις νεότερες λέξεις, ενώ κανένα λεξικό δεν περιέχει τα λήμματα που καταγράφει το ΙΛΝΕ.Θα δώσω ένα παράδειγμα. Στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται, το 2011, είχα εξετάσει 366 λέξεις που δεν συμπεριλαμβάνονταν στα νεότερα μεγάλα λεξικά μας. Μια από αυτές τις λέξεις ήταν και η λέξη “διακαμός”, για την οποία έγραψα τα εξής:Μια υπέροχη λέξη που δεν αξιώθηκε κανένα λεξικό να την καταγράψει. Διακαμός είναι ο φωσφορισμός της θάλασσας που οφείλεται στις αναλαμπές των ψαριών ή στη βιοφωταύγεια του πλαγκτού. Και μεταφορικά η σκιά, κάτι που διακρίνεται θαμπά, μια σιλουέτα, το περίγραμμα μιας φευγαλέας μορφής. Από το ρ. διακαίω. Η λέξη έχει περάσει και στα τουρκικά (yakamoz).Λέξη παπαδιαμαντική. Στα Ρόδινα ακρογιάλια την εξηγεί: εφάνη μακρόθεν ένας «διακαμός», μια σκιά ανθρώπου. Στο ερωτικότατο Όνειρο στο κύμα η «λουομένη κόρη» βλέπει στο φεγγαρόφωτο «τον μαύρον ίσκιον μου, τον διακαμόν μου, επάνω εις τον βράχον» και βγάζει φωνή φόβου. Ο κυρ Αλέξαντρος χρησιμοποιεί άλλες δυο ή τρεις φορές τον διακαμό, και στη Φόνισσα δίνει και συνώνυμο, «το διάνεμα»Μόνο και για χάρη του Παπαδιαμάντη, κάποιο λεξικό έπρεπε να αποθησαυρίσει τη λέξη, που μόνο σε τοπικά γλωσσάρια βρίσκεται. Εννοείται ότι χρησιμοποιείται και με την αρχική σημασία, του θαλάσσιου φωσφορισμού. Για παράδειγμα, διαβάζω κάπου ότι στο νυχτερινό ψάρεμα, ο ψαράς πρέπει να μαντέψει από τον διακαμό του κοπαδιού το είδος των ψαριών.Έγραφα τότε ότι κανένα λεξικό δεν αξιώθηκε να καταγράψει τη λέξη “διακαμός”. Το ΙΛΝΕ, όπως θα μαντέψατε, όχι μόνο την καταγράφει αλλά και της αφιερώνει πάνω από μισή σελίδα με άφθονα παραθέματα, μια εξέταση πολύ πληρεστερη από τη δική μου.Από την άλλη, το Χρηστικό Λεξικό δεν έχει το λήμμα “διακαμός”, ενώ έχει το λήμμα “διακαναλικός” (διακαναλική συνέντευξη) που βέβαια δεν το έχει το ΙΛΝΕ. Νομίζω πως στο πνεύμα αυτό μπορεί να γίνει για το μέλλον ένας καταμερισμός που να λύνει το δίλημμα του ΙΛΝΕ: Πλήρης κάλυψη του ιστορικού και του διαλεκτικού τμήματος και ακροθιγής μόνο κάλυψη των νεότερων λημμάτων, για τα οποία μπορεί να γίνεται απλώς αντιγραφή από το υλικό του Χρηστικού Λεξικού. Το πολύτιμο και το αναντικατάστατο που έχει να προσφέρει το ΙΛΝΕ είναι ο “διακαμός”, όχι ο διακαναλικός ή το διαδίκτυο -αυτά τα βρίσκουμε και αλλού.Έγραψα πιο πάνω ότι “κανένα λεξικό” δεν είχε καταγράψει το λήμμα “διακαμός”, αλλά αυτό ήταν ακριβές μόνο για τα έντυπα λεξικά. Το ηλεκτρονικό λεξικό της Live-Pedia.grπεριέχει επίσης το λήμμα “διακαμός” -και αυτό μάς θυμίζει ότι τα ηλεκτρονικά λεξικά προσφέρουν τεράστια πλεονεκτήματα απέναντι στα έγχαρτα, οπότε αξίζει να μελετηθεί από την Ακαδημία Αθηνών η διάθεση του λεξικού σε ηλεκτρονική μορφή -τόσο του Ιστορικού όσο και του Χρηστικού. Ακόμα και στη σημερινή χρεοκοπημένη Ελλάδα της μνημονιακής λιτότητας, το υλικό του Ιστορικού Λεξικού πρέπει να γίνει κτήμα των Ελλήνων.