|
|
|
Άγιο Όρος. Μεσημέρι Μεγάλης Πέμπτης του 1960. Ένα πλοίο με 80 Γερμανούς προσεγγίζει την Ιερά Μονή Αγίου Διονυσίου. Η Εβδομάδα των Παθών βαίνει προς ολοκλήρωση, καθώς απομένουν λίγα μόνο 24ωρα πριν από το Πάσχα των Ορθόδοξων Χριστιανών. Στο καθολικό ναό του μοναστηριού τελείται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, κατά το βυζαντινό λειτουργικό τυπικό.Οι μοναχοί, που βρίσκονται υπό αυστηρή νηστεία και πλήρη αποχή από κάθε εργασία, είναι απορροφημένοι –αφοσιωμένοι στα πνευματικά τους καθήκοντα. Δεν αρνούνται όμως τη φιλοξενία στους προσκυνητές. Οι αλλοδαποί επισκέπτες αποβιβάζονται στο μοναστήρι και επισκέπτονται την τράπεζα και τη βιβλιοθήκη.
1fred-boissonnas.png
Αφού αποχωρήσουν οι Γερμανοί, διαπιστώνεται η απώλεια πέντε μοναδικών χειρογράφων.Οι πατέρες της μονής καταλαβαίνουν αργά ότι η φύλαξη της βιβλιοθήκης δεν ήταν η πρέπουσα, λόγω της ημέρας. Υποπτεύονται ότι κάποιος ή κάποιοι από τους Γερμανούς επισκέπτες εκμεταλλεύτηκε τη στενότητα του χώρου και έκλεψε τα ιερά κειμήλια. Εκτιμούν ότι οι δράστες είχαν εντοπίσει από προηγούμενη επίσκεψη τις θέσεις των χειρογράφων στη γωνιακή προθήκη της βιβλιοθήκης και τα άρπαξαν.Διαπιστώνεται ότι εκλάπησαν τα χειρόγραφα υπ’ αριθμόν 1, 8, 49, 302 και 307, σύμφωνα με την αρίθμηση του ακαδημαϊκού καθηγητή Ιστορίας Σπυρίδωνος Λάμπρου, ο οποίος στα τέλη του 19ου αιώνα συνέταξε καταλόγους χειρογράφων. Στον σημαντικότερο όλων, τον «Κατάλογο των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων (1895-1900)», που εκδόθηκε στο πανεπιστήμιο του Cambridge, περιλαμβάνονται χειρόγραφα από το Πρωτάτο και όλα τα μοναστήρια και τις σκήτες της Αθωνικής Πολιτείας. «Δηλούσι κώδικα Περγαμηνόν, Βομβύκινον ή Χαρτώον», σημείωνε ο Λάμπρος κατά την καταγραφή, ανάλογα με το υλικό γραφής για τις σελίδες των αγιορείτικων βιβλίων, που διακρίνονται σε τρία είδη: «Περγαμηνό χειρόγραφο» είναι αυτό που παρασκευαζόταν από δέρμα ζώου, «βομβύκινον» το υφασμάτινο και «χαρτώον» είναι το χάρτινο.
ms._ludwig_ii_4_fol._69v.jpg
Μεταξύ άλλων στοιχείων, ο συγγραφέας ανέφερε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε κώδικα. Επισήμανε την «εν τω κώδικι ύπαρξιν εικόνων ή κοσμημάτων», όπως επίσης και αν επρόκειτο για «παλιμψήστους κώδικας», δηλαδή παλαιότερα χειρόγραφα που επικαλύφθηκαν με άλλο κείμενο ή εικόνα σε μεταγενέστερη εποχή, για να χρησιμοποιηθούν ξανά ως βάση για τη δημιουργία νεότερων έργων.Στο 18ο κεφάλαιο από τον πρώτο τόμο του καταλόγου, ο Λάμπρος κατέγραψε συνολικά 586 κώδικες της Βιβλιοθήκης της Μονής Διονυσίου, όπου συμπεριλαμβάνονταν και τα συγκεκριμένα πέντε κλεμμένα χειρόγραφα –τρία περγαμηνά και δύο κατασκευασμένα από χαρτί. Τα τέσσερα είναι Ευαγγέλια και από αυτά τα δύο είναι ιδιαίτερου κάλλους, καθώς κοσμούνται με εικόνες Αγίων και άλλα θρησκευτικά σχέδια. Το παλαιότερο, το υπ’ αριθμόν 1, χρονολογείται από τον 7ο αιώνα, άλλα δύο, τα υπ’ αριθμόν 8 και 49, είναι του 12ου αιώνα και τα υπόλοιπα δύο, νούμερο 302 και 307, δημιουργήθηκαν τον 17ο και 16ο αιώνα αντίστοιχα.Μετά την απώλεια, για δεκαετίες ολόκληρες οι μοναχοί δεν μαθαίνουν τίποτα για την τύχη των πέντε χειρογράφων, παρά μόνο για το υπ’ αριθμόν 8, ότι το είχε αγοράσει ο πρέσβυς των ΗΠΑ στην Ελλάδα και το δώρισε σε ένα Ίδρυμα του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Η μονή Αγίου Διονυσίου δεν διαθέτει τα απαραίτητα κονδύλια για να καλύψει τα υπέρογκα έξοδα και να κινήσει τη διαδικασία αναζήτησης, επειδή μέχρι τότε οι ΗΠΑ δεν είχαν υπογράψει καμία συνθήκη για επιστροφή κειμηλίων.
Κάποια στιγμή τη δεκαετία του 1980 τα έγγραφα εμφανίζονται, σύμφωνα με τους μοναχούς, στη γερμανική ιδιωτικὴ συλλογὴ Schoyen, στην οποία φαίνεται ότι κατέληξαν αρχικά, μετά την αρπαγή τους από το Άγιον Όρος.
ms._ludwig_ii_4_fol._6.jpg
Περνούν δεκαετίες και δεν ακούγεται ξανά τίποτα για τα χαμένα Ευαγγέλια. Ξαφνικά όμως, το 2014, ύστερα από 50 και πλέον χρόνια αβεβαιότητας, ξεκινά η αντίστροφη μέτρηση. Το έγγραφο υπ’ αριθ. 8 εντοπίζεται στη Ουάσιγκτον των ΗΠΑ στη μεγάλη βυζαντινή έκθεση «Ουρανός και Γη». Είναι έκθεμα του Μουσείου Getty, που δηλώνει ότι το απέκτησε το 1983. Τη διαπίστωση ότι πρόκειται για ένα κλεμμένο κειμήλιο από το “περιβόλι της Παναγιάς” (όπως λέγεται το Άγιον Όρος) κάνει η Διεύθυνση Τεκμηρίωσης του υπουργείου Πολιτισμού, η οποία φροντίζει να ελέγχει τα αντικείμενα που παρουσιάζονται σε διεθνείς εκθέσεις και να τα συγκρίνει με τα εξαφανισμένα ελληνικά.Το υπουργείο στηρίχτηκε σε μία μικρογραφία του εν λόγω χειρογράφου, που είχε δημοσιεύσει στο βιβλίο «Moenchsland Athos» ο Γερμανός βυζαντινολόγος Φράντς Ντόλγκερ, ο οποίος ως επικεφαλής μικτής αποστολής από Γερμανούς αξιωματικούς και επιστήμονες έφθασε στον Άθω κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, τη δεκαετία του 1940. Ο Ντόλγκερ ήταν παλιός γνώριμος των μοναχών από προηγούμενες επισκέψεις που είχε πραγματοποιήσει στο Άγιον Όρος, ως μέλος του πανεπιστημίου του Μονάχου, με σκοπό τη μελέτη και φωτογράφηση εγγράφων και χειρογράφων που βρίσκονταν στις βιβλιοθήκες των μοναστηριών.
Η αποστολή κατά την οποία ο Ντόλγκερ φωτογράφησε το χειρόγραφο είχε οργανωθεί από τη λεγόμενη μονάδα Ρόζενμπεργκ του Τρίτου Ράιχ (Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg fuer diebesetzten Gebiete), που στόχο είχε την καταγραφή και συχνά οικειοποίηση από τους Ναζί πολιτιστικών αγαθών από τις κατεχόμενες περιοχές. Η ομάδα αυτή, που αποτελούνταν από επιστήμονες, έφτασε στις 15 Ιουνίου του 1941 και κατά τη διάρκεια της επίσκεψής της πραγματοποίησε 1.900 φωτογραφικές λήψεις χειρογράφων, μικρογραφιών, εικόνων και άλλων κειμηλίων του Αγίου Όρους. Έτσι δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί ότι το εν λόγω χειρόγραφο (Νο 8) ανήκε στη Μονὴ Αγίου Διονυσίου και είχε κλαπεί, μαζί με τα υπόλοιπα έγγραφα, το 1960.Μετά τη διαπίστωση της προέλευσης του αγιορείτικου κειμηλίου, το υπουργείο Πολιτισμού ξεκινά συζητήσεις με το Μουσείο Getty για την επιστροφή του στην Ελλάδα. Η χώρα μας έχει υπογράψει από το 2006 μνημόνιο συνεργασίας, εγκαινιάζοντας επαναπατρισμούς αρχαίων χωρίς καθαρή προέλευση, που έχει το αμερικανικό μουσείο στις συλλογές του. Αυτό διευκολύνει τις επόμενες ενέργειες.Έξι εβδομάδες διαρκούν οι συνεννοήσεις μεταξύ των εκπροσώπων του μουσείου και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, που έχουν ευτυχή κατάληξη. Τελικά το Getty, που εδρεύει στο Λος Άντζελες των ΗΠΑ, επιστρέφει στη χώρα μας “εθελοντικά” το χειρόγραφο. Το κειμήλιο επαναπατρίζεται κοινή συναινέσει μαζί με όλα τα εξαιρετικά εκθέματα που είχαμε στείλει στις ΗΠΑ για την έκθεση «Ουρανός και Γη», το καλοκαίρι του 2014.Το βυζαντινό χειρόγραφο υπ’ αριθμόν 8, του 12ου αιώνα (γνωστό και ως MS. LUDWIG II 4) εκτίθεται από τις 15 Σεπτεμβρίου ως τις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Εκεί το ελληνικό κοινό έχει για πρώτη φορά την ευκαιρία να θαυμάσει τον περγαμηνό κώδικα (Τετραευάγγελο), που δημιουργήθηκε το 1133 από εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης και αρχικώς δημοσιεύθηκε στον κατάλογο του Λάμπρου.Η συγκεκριμένη Καινή Διαθήκη αριθμεί συνολικά 280 σελίδες και είναι έργο του μοναχού Θεόκτιστου της βυζαντινής Μονής του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή της Κωνσταντινούπολης, ενώ ολοκληρώθηκε επί αυτοκράτορος Ιωάννη Κομνηνού, όπως καταδεικνύει η σημείωσή του στο τέλος του χειρογράφου: «Ετελειώθη η παρούσα βίβλος χάριτι Χριστού […] τω πεντεκαιδεκάτω έτει της βασιλείας κυρ Ιωάννου και πορφυρογεννήτου του Κομνηνού και Ειρήνης της ευσεβεστάτης Αυγούστης δια χειρός αμαρτωλού Θεοκτίστου».
gettymanuscript.jpg
Περιλαμβάνει τα τέσσερα Ευαγγέλια, τις Πράξεις των Αποστόλων και τις επιστολές του Αποστόλου Παύλου. Φαίνεται πως στη δημιουργία της βοήθησε τον Θεόκτιστο και έτερος μοναχός, που παραμένει ανώνυμος, όπως και ο εικονογράφος, που έχει στολίσει με εκπληκτικές μικρογραφίες τα Ευαγγέλια. «Κοσμείται υπό των εικόνων των τεσσάρων Ευαγγελιστών εκάστου προ της αρχής του οικείου Ευαγγελίου. […] φέρονται μικραί εικόνες των Αποστόλων εν θυρεοίς, τεταγμένοις εις τέσσαρας στίχους, ανά τρεις εν εκάστω», σημειώνει ο Λάμπρος. Οι αγιογραφίες με τους Ευαγγελιστές Μάρκο, Λουκά, Ματθαίο και Ιωάννη έχουν φιλοτεχνηθεί με τέμπερες και χρυσό. Η επιστροφή του εν λόγω περγαμηνού Ευαγγελίου αποτελεί παγκόσμιο πολιτιστικό γεγονός καθώς υπάρχουν εκτενή δημοσιεύματα από πολλά ΜΜΕ, μέχρι και στην Ινδονησία, τη Νότια Αμερικὴ, τη Μέση Ανατολή και αλλού.
Μετά τον θόρυβο που προκαλείται, εντοπίζεται και το δεύτερο χαμένο αγιορείτικο κειμήλιο. Από αναρτημένο κατάλογο στο διαδίκτυο, προκύπτει ότι το Duke University κατέχει και το υπ’ αριθμόν 49 χειρόγραφο, αναφέρεται μάλιστα και από πού το απέκτησε. Το αμερικανικό πανεπιστήμιο, που σχετίζεται και με προγράμματα βυζαντινών μελετών και σπουδών, αποστέλλει σχετικό έγγραφο προς τις ελληνικές αρχές, κάνοντας γνωστή την ύπαρξη του χειρογράφου και επίσημα. Στη συνέχεια, ακολουθώντας συνοπτικές διαδικασίες, το επιστρέφει οικειοθελώς στην Ι.Μ. Αγίου Διονυσίου.Το 49 είναι το μοναδικό από τα πέντε χαμένα βιβλία που δεν είναι Ευαγγέλιο. Δημιουργήθηκε τον 12ο αιώνα και περιγράφεται ως πολύτιμο περγαμηνό χειρόγραφο που ονομάζεται «Συναξαριστής». Σε αυτό περιλαμβάνονται «βίοι και μαρτύρια αγίων Σεπτεμβρίου», όπως γράφει ο Σπυρίδων Λάμπρος στον κατάλογό του.
ms._ludwig_ii_4_fol._107v.jpg
Στον διαδικτυακό κατάλογό του, το Duke University δηλώνει την κατοχή και του υπ’ αριθμόν 307 χειρογράφου, χωρίς να αναφέρει τον τρόπο αποκτήσεώς του. Οι μοναχοί εικάζουν ότι το αμερικάνικο πανεπιστήμιο το απέκτησε με τον ίδιο τρόπο που απέκτησε το έγγραφο υπ’ αριθμόν 49. Το 307 είναι «χαρτῶον τοῦ 16ου αἰῶνος», όπως το χρονολόγησε ο Σπυρίδων Λάμπρος. Από τις αρχές του 2017, για την επιστροφή αυτού του χειρογράφου, το αμερικανικό πανεπιστήμιο ζητά να ακολουθηθεί η νόμιμη διαδικασία μέσω των αστυνομικών αρχών των δύο χωρών και της Interpol. Ζητά και φωτογραφίες του χειρογράφου, που όμως δεν υπάρχουν.Στην προσπάθειά της να ανακτήσει το Ευαγγέλιο, η μονή αποστέλλει στην Εισαγγελία Θεσσαλονίκης το γράμμα απωλείας που είχε απευθύνει προς τον Πολιτικό Διοικητή του Αγίου Όρους το 1960. Στέλνει μάλιστα και τον κατάλογο του πανεπιστημίου, στον oποίον αναφέρεται ότι το πανεπιστήμιο κατέχει το εν λόγω χειρόγραφο και ότι αυτό προέρχεται απὸ τη Μονή Αγίου Διονυσίου Αγίου Όρους.Η διαδικασία βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη αλλά συναντά δυσκολίες, καθώς λείπουν τα αποδεικτικά και νομιμοποιητικά έγγραφα που απαιτεί το αμερικανικό πανεπιστήμιο για να επιστρέψει το κλεμμένο αγιορείτικο κειμήλιο. Προς το παρόν, ακόμα αναζητούνται στοιχεία στα αρχεία των αστυνομικών και δικαστικών αρχών, για μια κλοπή που πραγματοποιήθηκε πριν από 57 ολόκληρα χρόνια!
Για το υπ’ αριθμόν 1 Ευαγγέλιο, υπάρχει φωτογραφία της πρώτης σελίδας του στο βιβλίο «Το Άγιον Όρος εν έτει 1930» του γαλλοελβετού περιηγητή Φρεντ Μπουασονά. Ο φιλέλληνας φωτογράφος ήταν ιδιαίτερα γνωστός για την τεχνική του, αλλά και την εκτεταμένη φωτογράφηση του ελληνικού χώρου επί σχεδόν τριάντα έτη.Το λεύκωμα «Fred Boissonnas. Οδοιπορικό στον Άθω 1928-1930», συγκεντρώνει μία από τις πιο σημαντικές απεικονίσεις της Αθωνικής πολιτείας, που πραγματοποιήθηκε την εποχή του Μεσοπολέμου. Το τελευταίο του ταξίδι στην Ελλάδα ο Μπουασονά το πραγματοποίησε το 1930, οπότε και επισκέφθηκε το Άγιον Όρος. Κριτικοί της τέχνης είπαν ότι συνέθεσε μια σειρά από εικαστικούς ύμνους αφιερωμένους στην υπέρβαση της ασκητικής δοκιμασίας.Επιχειρώντας να απεικονίσει το περιβάλλον και τη μοναστική ζωή της Αθωνικής χερσονήσου, φωτογράφισε και το συγκεκριμένο χειρόγραφο. Το αρχείο του Μπουασονά φυλάσσεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης.Το 2006 η Αγιορειτική Εστία πραγματοποίησε, σε συνεργασία με το Μουσείο, έκθεση με το υλικό του Μπουασονά από τα δύο του ταξίδια στο Άγιον Όρος. Στον κατάλογο της έκθεσης, δίπλα στη εν λόγω φωτογραφία υπάρχει η λεζάντα «Μονή Διονυσίου, κώδικας αρ. 1, Ευαγγελιστάριο (7ος αι.). Σήμερα βρίσκεται στο Dubarton Oaks, Ουάσιγκτον ΗΠΑ. 27 Σεπτεμβρίου/10 Οκτωβρίου 1930». Δεν αναφέρεται κανένα επιπλέον στοιχείο για την πηγή αυτής της πληροφορίας. Το inside story δημοσιεύει την ασπρόμαυρη φωτογραφία από το συγκεκριμένο φύλλο του χαμένου χειρογράφου, με τη σχετική υποσημείωση.
boissonas.jpg
Από την Αγιορείτικη Εστία απαντούν ότι «Η πληροφορία για την ύπαρξη του Ευαγγελισταρίου στο Dubarton Oaks καταγράφηκε στηριζόμενη σε προφορικές μαρτυρίες που παρουσιάστηκαν κατά το παρελθόν στους επιστημονικούς κύκλους και όχι μέσα από κάποια γραπτή μαρτυρία». Επιπλέον επισημαίνουν ότι η έρευνα συνεχίζεται για να διακριβωθεί το πώς βρέθηκε το όνομα του αμερικανικού πανεπιστημίου δίπλα στη φωτογραφία.Σύμφωνα με την καταγραφή του Λάμπρου, το εν λόγω χειρόγραφο είναι περγαμηνό μεγαλογράμματο Ευαγγελιστάριο του 7ου αιώνα με περικοπές Ευαγγελίων από τις ακολουθίες του Πάσχα, των Χριστουγέννων και άλλων μεγάλων εορτών. Χρονολογείται από τον 7ο αιώνα και αριθμεί 474 σελίδες. Είναι γραμμένο με κεφαλαία γράμματα, ενώ γι’ αυτό υπάρχει ειδική σήμανση, που δηλώνει ότι φέρει εικόνες ή άλλα κοσμήματα.Όσο για το τελευταίο χειρόγραφο υπ΄αριθμόν 302, μέχρι σήμερα δεν υπάρχει καμία πληροφορία για την κατάληξή του. Κανείς δεν γνωρίζει πού βρίσκεται το χάρτινο Ευαγγέλιο του 17ου αιώνα που κατέγραψε ο Λάμπρος, παραθέτοντας αυτολεξεί μια φράση από το συγκεκριμένο έγγραφο που φανερώνει και τη χρονολογία του: «Εν τέλει Θεού το δώρον και Ιωάσαφ πόνος εγράφη επί έτους ζρξγ’ [1655]».Οι μοναχοί αγωνιούν διότι ο σημερινός κάτοχος των εναπομεινάντων χειρογράφων είναι πολύ πιθανό να τα έχει καλά κρυμμένα, ειδικά μετά τις τελευταίες αιτήσεις για επιστροφή αρχαίων κειμηλίων από μουσεία και λοιπούς φορείς.
