Συντάκτης: Kostas Bertsias

Μαθητές δημοτικού

Ξενάγηση στο Γεφύρι του Γκέλη και στους Υδρόμυλους Ασωπού , των μαθητών του Γυμνασίου και Λυκείου Πύλης , με τον διευθυντή κ Ραβανό, την Κατερίνα Νοδάρα και τον Χ Μίχα

Τσούμα Πούσι /Σκούρτα Βοιωτίας

Ο μεγάλος Αμερικανός διανοητής εξηγεί γιατί η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να γίνει πραγματικότητα μέσα από τέτοιου είδους προγράμματα.

Την Τετάρτη που μας πέρασε, ο Νόαμ Τσόμσκι δημοσίευσε στους New York Times τη γνώμη του σχετικά με τις “ψευδείς προσδοκίες” που προκαλεί η εμφάνιση του ChatGPT στο ιντερνετικό περιβάλλον. Ο μεγάλος διανοητής, παρέα με τον Ίαν Ρόμπερτς, γλωσσολόγο, και τον Τζέφρι Γουέιτμιλ, διευθυντή Τεχνητής Νοημοσύνης σε τεχνολογική εταιρεία, απορρίπτει ότι το μέλλον βρίσκεται σε τέτοιους είδους “μηχανές μάθησης” και εξηγεί τον λόγο, στο άρθρο που ακολουθεί:

“Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες έγραψε κάποτε ότι το να ζεις σε μια εποχή μεγάλων κινδύνων και υποσχέσεων σημαίνει να βιώνεις τόσο την τραγωδία όσο και την κωμωδία, με “την επικείμενη αποκάλυψη” στην κατανόηση του εαυτού μας και του κόσμου να έρχεται. Σήμερα, οι υποτιθέμενες επαναστατικές προόδους μας στην τεχνητή νοημοσύνη είναι πράγματι ένας λόγος τόσο για να ανησυχούμε όσο και για να αισιοδοξούμε.

Απ’ τη μία να αισιοδοξούμε γιατί η ευφυΐα είναι το μέσο με το οποίο λύνουμε προβλήματα και απ’ την άλλη να ανησυχούμε γιατί φοβόμαστε ότι το πιο δημοφιλές και μοντέρνο στέλεχος A.I. (το machine learning δηλαδή η μηχανική μάθηση) θα υποβαθμίσει την επιστήμη μας και θα υποβαθμίσει και την ηθική μας, ενσωματώνοντας στην τεχνολογία μας μια θεμελιωδώς εσφαλμένη αντίληψη της γλώσσας και της γνώσης.

Το ανθρώπινο μυαλό, λόγω γλώσσας, μπορεί να κάνει ‘άπειρη χρήση πεπερασμένων μέσων’, δημιουργώντας ιδέες και θεωρίες με καθολική εμβέλεια”. AP Photo/Nader Daoud  ASSOCIATED PRESS
Το ChatGPT του OpenAI, το Bard της Google και το Sydney της Microsoft είναι θαύματα της μηχανικής μάθησης. Σε γενικές γραμμές, παίρνουν τεράστιες ποσότητες δεδομένων, αναζητούν μοτίβα σε αυτά και γίνονται όλο και πιο ικανά στη δημιουργία στατιστικά πιθανών αποτελεσμάτων -όπως η φαινομενικά ανθρώπινη γλώσσα και σκέψη.

Αυτά τα προγράμματα έχουν χαιρετιστεί ως οι πρώτες αναλαμπές στον ορίζοντα της τεχνητής γενικής νοημοσύνης -εκείνη η προφητευμένη στιγμή που τα μηχανικά μυαλά θα ξεπεράσουν τους ανθρώπινους εγκεφάλους όχι μόνο ποσοτικά ως προς την ταχύτητα επεξεργασίας και το μέγεθος μνήμης αλλά και ποιοτικά όσον αφορά την πνευματική διορατικότητα, την καλλιτεχνική δημιουργικότητα και κάθε άλλη ξεχωριστή ανθρώπινη ικανότητα.

Αυτή η μέρα μπορεί να έρθει αλλά η αυγή της δεν έχει ακόμη ξημερώσει, σε αντίθεση με ό,τι μπορεί να διαβάσει κανείς σε υπερβολικούς τίτλους και σε αντίθεση με τις αλόγιστες επενδύσεις που κάνουν κάποιοι. Η “μπορχεσιανή” αποκάλυψη της κατανόησης δεν έχει και δεν θα συμβεί -και, όπως υποστηρίζουμε, δεν μπορεί- να συμβεί εάν προγράμματα μηχανικής εκμάθησης όπως το ChatGPT συνεχίσουν να κυριαρχούν στον τομέα της A.I.

Όσο χρήσιμα κι αν είναι αυτά τα προγράμματα σε ορισμένους στενούς τομείς (μπορούν να είναι χρήσιμα στον προγραμματισμό υπολογιστών, για παράδειγμα, ή στην πρόταση ομοιοκαταληξιών για ανάλαφρους στίχους), γνωρίζουμε από την επιστήμη της γλωσσολογίας και τη γνωσιολογία ότι διαφέρουν βαθιά από το πώς οι άνθρωποι σκέφτονται και χρησιμοποιούν τη γλώσσα. Αυτές οι διαφορές θέτουν σημαντικούς περιορισμούς στο τι μπορούν να κάνουν αυτά τα προγράμματα, κωδικοποιώντας τα με μη εξαλείψιμα ελαττώματα.

Είναι ταυτόχρονα κωμικό και τραγικό, όπως θα μπορούσε να είχε σημειώσει ο Μπόρχες, ότι τόσα χρήματα και τόσο μεγάλη προσοχή επικεντρώνονται σε κάτι τόσο μικρό -και κάτι τόσο ασήμαντο σε αντίθεση με το ανθρώπινο μυαλό, το οποίο λόγω γλώσσας, σύμφωνα με τα λόγια του Βίλχελμ φον Χούμπολτ, μπορεί να κάνει “άπειρη χρήση πεπερασμένων μέσων”, δημιουργώντας ιδέες και θεωρίες με καθολική εμβέλεια.

Ο ανθρώπινος νους δεν είναι, όπως το ChatGPT και τα παρόμοια του, μια βαρετή στατιστική μηχανή για την αντιστοίχιση μοτίβων, που συλλέγει εκατοντάδες terabyte δεδομένων και προεκθέτει την πιο πιθανή απάντηση συνομιλίας ή την πιο πιθανή απάντηση σε μια επιστημονική ερώτηση. Αντίθετα, το ανθρώπινο μυαλό είναι ένα εκπληκτικά αποτελεσματικό και ακόμη κομψό σύστημα που λειτουργεί με μικρές ποσότητες πληροφοριών. Επιδιώκει να μην συμπεράνει ωμούς συσχετισμούς μεταξύ των δεδομένων αλλά να δημιουργήσει εξηγήσεις.

Για παράδειγμα, ένα μικρό παιδί που μαθαίνει μια γλώσσα αναπτύσσει -ασυνείδητα, αυτόματα και γρήγορα μέσα από μικροσκοπικά δεδομένα- μια γραμματική, ένα εκπληκτικά εξελιγμένο σύστημα λογικών αρχών και παραμέτρων. Αυτή η γραμματική μπορεί να γίνει κατανοητή ως έκφραση του έμφυτου και γενετικά εγκατεστημένου “λειτουργικού συστήματος” που προικίζει τους ανθρώπους με την ικανότητα να δημιουργούν περίπλοκες προτάσεις και μακριές διαδρομές σκέψης. Όταν οι γλωσσολόγοι επιδιώκουν να αναπτύξουν μια θεωρία για το γιατί μια δεδομένη γλώσσα λειτουργεί όπως λειτουργεί, χτίζουν συνειδητά και επίπονα μια ρητή εκδοχή της γραμματικής που το παιδί χτίζει ενστικτωδώς και με ελάχιστη έκθεση σε πληροφορίες. Το λειτουργικό σύστημα του παιδιού είναι εντελώς διαφορετικό από αυτό ενός προγράμματος μηχανικής εκμάθησης.

Πράγματι, τέτοια προγράμματα έχουν μείνει κολλημένα σε μια προανθρώπινη ή μη-ανθρώπινη φάση της γνωστικής εξέλιξης. Το βαθύτερο ελάττωμά τους είναι η απουσία της πιο κρίσιμης ικανότητας οποιασδήποτε νοημοσύνης: να λένε όχι μόνο τι ισχύει, τι συνέβη και τι θα συμβεί -αυτό είναι περιγραφή και πρόβλεψη- αλλά και τι δεν ισχύει και τι θα μπορούσε και τι δεν θα μπορούσε να ισχύει. Αυτά είναι τα συστατικά της εξήγησης, το σημάδι της αληθινής νοημοσύνης.

Κι ένα παράδειγμα για να καταλάβουμε καλύτερα. Ας υποθέσουμε ότι κρατάς ένα μήλο στο χέρι σου. Τώρα αφήνεις το μήλο ελεύθερο. Παρατηρείς το αποτέλεσμα και λες: “Το μήλο πέφτει”. Αυτή είναι μια περιγραφή. Μια πρόβλεψη μπορεί να ήταν η δήλωση “το μήλο θα πέσει αν ανοίξω το χέρι μου”. Και τα δύο είναι πολύτιμα, και τα δύο μπορεί να είναι σωστά. Αλλά μια εξήγηση είναι κάτι περισσότερο: δεν περιλαμβάνει μόνο περιγραφές και προβλέψεις, αλλά και αντιπραγματικές εικασίες όπως “οποιοδήποτε τέτοιο αντικείμενο θα έπεφτε”, συν την πρόσθετη ρήτρα “λόγω της της βαρύτητας” ή “λόγω της καμπυλότητας του χωροχρόνου” ή οτιδήποτε. Αυτή είναι μια αιτιολογική εξήγηση: “Το μήλο δεν θα είχε πέσει παρά μόνο εξαιτίας της δύναμης της βαρύτητας”. Αυτό είναι η σκέψη.

Η ουσία της μηχανικής μάθησης είναι η περιγραφή και η πρόβλεψη -δεν θέτει αιτιακούς μηχανισμούς ή φυσικούς νόμους. Φυσικά, οποιαδήποτε ανθρώπινη εξήγηση δεν είναι απαραίτητα σωστή. Είμαστε επιρρεπείς στο λάθος αλλά αυτό είναι μέρος του τι σημαίνει να σκέφτεσαι: για να έχεις δίκιο, πρέπει να είναι δυνατό να κάνεις και λάθος.

Η νοημοσύνη δεν αποτελείται μόνο από δημιουργικές εικασίες αλλά και από δημιουργική κριτική. Η ανθρώπινη σκέψη βασίζεται σε πιθανές εξηγήσεις και διόρθωση σφαλμάτων, μια διαδικασία που σταδιακά περιορίζει ποιες πιθανότητες μπορούν να εξεταστούν ορθολογικά. (Όπως είπε ο Σέρλοκ Χολμς στον Δρ. Γουάτσον, “Όταν έχεις εξαλείψει το αδύνατο, ό,τι απομένει, όσο απίθανο κι αν είναι, πρέπει να είναι η αλήθεια”.)

Αν και το ChatGPT και τα παρόμοια προγράμματα είναι, από τη σχεδίασή τους, απεριόριστα στο τι μπορούν να “μάθουν” (δηλαδή, να απομνημονεύσουν), ωστόσο είναι ανίκανα να διακρίνουν το δυνατό από το αδύνατο. Σε αντίθεση με τους ανθρώπους, για παράδειγμα, που είναι προικισμένοι με μια καθολική γραμματική που περιορίζει τις γλώσσες που μπορούμε να διδάξουμε με σχεδόν μαθηματική κομψότητα σε εκείνους που έχουν ένα συγκεκριμένο είδος γραμματικής, αυτά τα προγράμματα μαθαίνουν γλώσσες που είναι ανθρωπίνως δυνατές και ανθρωπίνως αδύνατες με την ίδια ευκολία.

Ενώ οι άνθρωποι είναι περιορισμένοι στα είδη των εξηγήσεων που μπορούμε λογικά να υποθέσουμε, τα συστήματα μηχανικής μάθησης μπορούν να μάθουν τόσο ότι η γη είναι επίπεδη όσο και ότι η γη είναι στρογγυλή. Ανταλλάσσουν απλώς πιθανότητες, οι οποίες αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου.

Για το λόγο αυτό, οι προβλέψεις των συστημάτων μηχανικής μάθησης θα είναι πάντα επιφανειακές και αμφίβολες.

(…) Παραδόξως, ορισμένοι λάτρεις της μηχανικής μάθησης φαίνεται να είναι περήφανοι που οι δημιουργίες τους μπορούν να δημιουργήσουν σωστές “επιστημονικές” προβλέψεις (ας πούμε, για την κίνηση των φυσικών σωμάτων) χωρίς να κάνουν χρήση εξηγήσεων (που περιλαμβάνουν, ας πούμε, τους νόμους κίνησης του Νεύτωνα και την παγκόσμια έλξη). Αλλά αυτού του είδους η πρόβλεψη, ακόμη και όταν είναι επιτυχής, είναι ψευδοεπιστήμη. Παρότι οι επιστήμονες σίγουρα αναζητούν θεωρίες που έχουν υψηλό βαθμό εμπειρικής επιβεβαίωσης, ωστόσο, όπως σημείωσε ο φιλόσοφος, Καρλ Πόππερ, “δεν αναζητούμε πολύ πιθανές θεωρίες αλλά εξηγήσεις. Δηλαδή ισχυρές και εξαιρετικά απίθανες θεωρίες”.

Η θεωρία ότι τα μήλα πέφτουν στη γη επειδή αυτή είναι η φυσική τους θέση (άποψη του Αριστοτέλη) είναι δυνατή, αλλά προκαλεί μόνο περαιτέρω ερωτήματα. (Γιατί η γη είναι η φυσική τους θέση;) Η θεωρία ότι τα μήλα πέφτουν στη γη επειδή η μάζα κάμπτει τον χωροχρόνο (άποψη του Αϊνστάιν) είναι εξαιρετικά απίθανη, αλλά στην πραγματικότητα μας εξηγεί γιατί πέφτουν. Η αληθινή νοημοσύνη αποδεικνύεται στην ικανότητα σκέψης και έκφρασης απίθανων αλλά διορατικών πραγμάτων.

Η αληθινή νοημοσύνη είναι επίσης ικανή για ηθική σκέψη. Αυτό είναι το να περιορίζουμε την κατά τα άλλα απεριόριστη δημιουργικότητα του μυαλού μας με ένα σύνολο ηθικών αρχών που καθορίζουν τι πρέπει και τι δεν πρέπει να υπάρχει (και φυσικά υποβάλλοντας αυτές τις αρχές σε δημιουργική κριτική). Για να είναι χρήσιμο, το ChatGPT πρέπει να εξουσιοδοτηθεί να παράγει αποτελέσματα με νέο τρόπο. Για να είναι αποδεκτό από τους περισσότερους χρήστες του, πρέπει να αποφεύγει ηθικά απαράδεκτο περιεχόμενο. Αλλά οι προγραμματιστές του ChatGPT και άλλων θαυμάτων μηχανικής μάθησης αγωνίστηκαν -και θα συνεχίσουν να αγωνίζονται- για να επιτύχουν αυτό το είδος ισορροπίας.

Το 2016, για παράδειγμα, το chatbot “Tay” της Microsoft (πρόδρομος του ChatGPT) πλημμύρισε το διαδίκτυο με μισογυνιστικό και ρατσιστικό περιεχόμενο, έχοντας μολυνθεί από διαδικτυακά τρολ που το γέμισαν με προσβλητικά δεδομένα εκπαίδευσης. Πώς μπορεί, λοιπόν, να λυθεί αυτό το πρόβλημα στο μέλλον; Προς το παρόν, το ChatGPT περιορίστηκε πολύ από τους προγραμματιστές του στο να συνεισφέρει οτιδήποτε νέο σε αμφιλεγόμενες -δηλαδή σημαντικές- συζητήσεις. Θυσίασαν τη δημιουργικότητα τους για ένα είδος αμοραλισμού”.

Εν ολίγοις, το ChatGPT και τα “αδέρφια” του δεν είναι σε θέση να εξισορροπήσουν τη δημιουργικότητα με τους περιορισμούς. Είτε υπεργεννούν (παράγοντας και αλήθειες και ψεύδη, υποστηρίζοντας ηθικές και ανήθικες αποφάσεις εξίσου) είτε υπογεννούν (δείχνοντας μη δέσμευση σε οποιεσδήποτε αποφάσεις και αδιαφορία για τις συνέπειες). Δεδομένης της ηθικής, της ψεύτικης επιστήμης και της γλωσσικής ανικανότητας αυτών των συστημάτων, δεν μπορούμε παρά να γελάσουμε ή να κλάψουμε με τη δημοτικότητά τους”.

Πηγή: Κώστας Μανιάτης – news247.gr

Συνέδριο LIMRA (στελέχη ελληνικής και κυπριακής ασφαλιστικής αγοράς)

Είναι φυσικό να κυνηγάμε το συμφέρον μας έκαστος, απλά είναι παραφυσικές οι προσεγγίσεις μας περί αυτού. «Το βλέπουμε ολόγυρά μας και δε θέλομε να το παραδεχτούμε πως, με τούτα και με τα άλλα, κατάντησε σήμερα να λέγονται ανθρωπιστές αυτοί που δεν δίνουν δεκάρα για τον άνθρωπο, ή μάλλον που δίνουν τον άνθρωπο για μία δεκάρα», γράφει ο Λορεντζάτος (Διόσκουροι/2. Δ. Καπετανάκης). Αρμολογώ το τελευταίο για να συνοψίσω το πώς λέμε σήμερα (ανθρωπιστές) τους κακούς, που είναι καλοί βέβαια, αλλά όχι δυνατότεροι της βολεψιάς και του σκανδαλισμού τους, με αποτέλεσμα να κάνουν «κακά πράγματα». Απ’ ό,τι φαίνεται, έχει ευλογία – «μὴ ἀντιστῆναι τῷ πονηρῷ» (Ματθ. 5,39).

Πηγή: αντιφωνο/Νίκος Τουλαντάς

«Εν αρχή ην ο Λόγος» του ChatGPT: Οι θεοί της τεχνητής νοημοσύνης (Γιώργος Χατζηβασιλείου, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας της Τεχνολογίας ΑΠΘ, με μεταπτυχιακές σπουδές στην Πολιτική Φιλοσοφία)

Ποιες σαρωτικές αλλαγές αναμένεται να φέρει η Τεχνητή Νοημοσύνη στις ζωές των ανθρώπων;

ChatGPT, η τεχνητή νοημοσύνη, οι «θεϊκές της» δυνάμεις και η επίδρασή της στο μέλλον της εργασίας, της κοινωνικότητας, της φιλίας, των ιδεολογιών.

«Εν αρχή ην ο Λόγος και ο Λόγος ην ο Θεός». Αιώνες τώρα η περίφημη αυτή θρησκευτική ρήση αναδεικνύει τη σημασία του Λόγου. Μιας έννοιας πολυσήμαντης, φιλοσοφικής, που μεταξύ άλλων σημαίνει την αιτία, τη λογική ή την ομιλία. Στον θαυμαστό καινούργιο κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης πάντως μια νέα εφαρμογή, το ChatGPT, θύμισε με απρόσμενο τρόπο τη σημασία του λόγου ξεσηκώνοντας θύελλα συζητήσεων. Λογικό. Δεν είχαμε ξαναδεί άψυχες μηχανές που να προσφέρουν μεγαλοδύναμο, παντογνώστη και πανταχού παρόντα «Λόγο»…

Το ChatGPT, η νέα πλατφόρμα τεχνητής νοημοσύνης του OpenΑΙ, παράγει λόγο που μοιάζει ανθρώπινος και μάζεψε 1 εκατομμύριο χρήστες ήδη απ’ την πρώτη (δοκιμαστική) βδομάδα λειτουργίας του. Για να έχουμε μια τάξη μεγέθους, για να κατορθώσει κάτι αντίστοιχο το Netflix χρειάστηκε 3.5 χρόνια, το Facebook 10 μήνες, το Spotify 5 μήνες, το Instagram 2.5 μήνες και το ChatGPT μόλις… 5 ημέρες.

Ο λόγος του μοιάζει υπερ-ανθρώπινος. Μέσα σε δευτερόλεπτα γράφει κατεβατά από ακαδημαϊκές εργασίες, δημοσιογραφικά άρθρα, επεξηγηματικά κείμενα, αναρτήσεις για social media, αστεία ή… ποίηση. Όλα αυτά στον χρόνο που εμείς προλαβαίνουμε μόνο να συνοφρυωθούμε μπροστά του. Τα επιτεύγματα της τεχνολογίας του (που αναμένονταν από καιρό απ’ τους πιο μυημένους) εκτιμάται πως θα μεταμορφώσουν ταχύτατα την ανθρώπινη ζωή: τον τρόπο που κάνουμε αναζητήσεις στο web, την εκπαίδευση, την επιστήμη, την πολιτική – και βέβαια την αγορά εργασίας.

Κανείς δεν γνωρίζει αν η επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) θα είναι κυρίως ωφέλιμη ή επιζήμια έτσι σε βάθος χρόνου. Αν οι μηχανές λόγου όπως το ChatGPT π.χ. θα οδηγήσουν εκτός εργασίας μυριάδες ανθρώπους από επαγγέλματα που στηρίζονται στον λόγο, όπως του εκπαιδευτικού, του γιατρού, του δικαστή, του δημοσιογράφου, ή του προγραμματιστή. Ή αν θα οδηγήσει σε μαζική λογοκλοπή τους μαθητές, τους φοιτητές και τους ίδιους τους πανεπιστημιακούς καθηγητές, ή αν απλώς θα μας οδηγήσει στο να δουλεύουμε όλοι με ένα πολύ πιο γρήγορο, εύκολο και παραγωγικό τρόπο.

Πολλοί λένε ότι αμέτρητες από τις τωρινές εργασίες μας πράγματι θα αφανιστούν σύντομα, αλλά μαζί θα γεννηθούν και νέα επαγγέλματα: όπως του δημιουργού ψηφιακών κόσμων, του ειδικού διασύνδεσης ρομπότ-ανθρώπου, του ειδικού ηθικής της ΤΝ, του αναλυτή κυβερνοπόλεων κι άλλων τέτοιων φουτουριστικών. Εκεί που όλοι συμφωνούν ωστόσο είναι ότι τα πράγματα τρέχουν πια με αστρονομική ταχύτητα και η κοινωνική επίδραση της ΤΝ στις αμέσως επόμενες δεκαετίες θα είναι σαρωτική μεταμορφώνοντας τον κόσμο.

Φίλοι ή φαντάσματα;

Οι πλέον πρωτόγνωρες αλλαγές που φέρνει η ΤΝ λόγου όπως το ChatGPT αφορά στο περιεχόμενο της κοινωνικότητάς μας. Σύντομα, και αναπόφευκτα, θα αναπτυχθούν «φίλοι ΤΝ» που θα κουβαλούν όσοι επιθυμούν στα κινητά τους κάνοντας διαλόγους μαζί τους για κάθε πιθανό ή απίθανο ζήτημα: από ψιλοκουβέντα για τα πολιτικά, το Χόλιγουντ ή τα προσωπικά τους μέχρι τις τελευταίες εξελίξεις στην κβαντομηχανική ή τη ζωγραφική.

Με το ρίσκο που κάθε πρόβλεψη περιέχει, μια προσωπική εκτίμηση είναι πως στα επόμενα 10-20 χρόνια οι «φίλοι ΤΝ» θα αναπτυχθούν τόσο πολύ όσο στα περασμένα 10-20 χρόνια αναπτύχθηκαν τα social media που πλέον όλοι σχεδόν κουβαλάμε στα κινητά μας. Τα social media θα γίνουν ένας πρόγονος των «φίλων ΤΝ».

Οι ερχόμενες γενιές θα μεγαλώνουν με φίλους ΤΝ όντας εξοικειωμένες μαζί τους σε τέτοιο βαθμό που θα είναι δύσκολο να τους αποχωριστούν. Ίσως μάλιστα να τους προτιμούν από τους ανθρώπους, αφού όχι μόνο θα κουβεντιάζουν μαζί τους για ό,τι βρίσκουν ενδιαφέρον οι ίδιοι, αλλά και η συντροφιά της ΤΝ δεν θα συνοδεύεται από τις προσωπικές συγκρούσεις που φέρνουν οι ανθρώπινες σχέσεις.

Οι «φίλοι ΤΝ» θα μπορούν να τοποθετηθούν επιπλέον παντού: σε παιδικά κουκλάκια π.χ. ή σε αξιαγάπητα ρομπότ που θα μοιάζουν με κουτάβια. Μπορεί ακόμη οι «φίλοι ΤΝ» να βρίσκονται στον κόσμο του virtual reality και των metaverse. Φορώντας τα κατάλληλα γυαλιά ή τους κατάλληλους φακούς επαφής καθένας θα μπορεί να βλέπει ακριβώς δίπλα του στον καναπέ ή στο γραφείο του τον φίλο ΤΝ όπως τον έχει ο ίδιος επιλέξει να μοιάζει: με καρτούν της Disney ή με τη sexy μορφή της Αντζελίνα Τζολί… Μπορεί να έχει και πολλούς ψηφιακούς φίλους. Και το καρτούν της Disney και την Αντζελίνα Τζολί και όποιον άλλο θέλει… Ποιος χρειάζεται ανθρώπους με τέτοια ψηφιακή παρέα; 

Η μοναξιά θα απαλυνθεί με έναν ανήκουστο τρόπο και καθένας θα έχει «πανταχού παρών» έναν «παντογνώστη» φίλο στην τσέπη του που θα τροφοδοτεί τα ατομικά του ενδιαφέροντα όσο κανείς άλλος. Η κοινωνικότητά μας θα γίνει πιο εύκολη από ποτέ.

Ή μήπως όχι; Ή μήπως κοιτάζουμε μια ερεβώδη δυστοπία που ο άνθρωπος οδηγείται σε μια όλο και μεγαλύτερή του απομόνωση; Σε μια υπαρξιακή του «καραντίνα»;

Το κουτί της Πανδώρας μόλις που ανοίγει. 

Στο μέλλον ο κόσμος μπορεί να γεμίσει από πάμπολλα «ψηφιακά φαντάσματα», κάνοντας πιο δύσκολη από ποτέ τη διάκριση μεταξύ αλήθειας και εικονικότητας (μεταξύ Είναι και Φαίνεσθαι). Η αναγνώριση της αλήθειας δεν ήταν ποτέ εύκολη υπόθεση αλλά στον καιρό της ΤΝ μπορεί να γίνει πιο δυσδιάκριτη από ποτέ άλλοτε.

Ας θυμηθούμε επιπλέον πως οι επόμενες γενιές θα είναι γηγενείς στον κόσμο της ΤΝ, ενώ εμείς είμαστε τώρα απλοί επισκέπτες. Είμαστε η τελευταία γενιά ανθρώπων που γεννήθηκε σε έναν κόσμο που δεν υπήρχε κάποτε το web και η ΤΝ.

Με αυτή τη ματιά ίσως θα ήταν γόνιμο οι «φίλοι ΤΝ» να περιοριστούν νομοθετικά για τους ανήλικους. Να μην μπορεί ένα παιδί 5 ή 10 ή 15 χρονών να έχει εικονικούς φίλους ΤΝ που θα μπολιάσουν τον νου του με ασάφεια και σύγχυση ως προς το τι είναι έμψυχο κι «αληθινό» και τι όχι. Φανταστείτε γενιές ανθρώπων που να δυσκολεύονται εφεξής να κάνουν αυτή τη διάκριση. Είναι ένα θέμα ηθικής (δηλ. φιλοσοφίας) της ΤΝ με πληθωρικές κοινωνικές προεκτάσεις που θα κληθούμε πολύ γρήγορα να κατανοήσουμε και να οριοθετήσουμε. 

Ένα ψηφιακό ιερατείο των Δελφών

Ένας ψηφιακός φίλος θα είναι μαζί κι ο ψηφιακός μας γραμματέας. Θα αποθηκεύει τα ίχνη μας στο web (απ’ τη ληξιαρχική μας πράξη γέννησης και τα email μας έως τα likes στα social media) γνωρίζοντας τις προτιμήσεις στην ψυχαγωγία, τις επαγγελματικές συνήθειες, τους κύκλους συναναστροφών, το ιατρικό μας ιστορικό όσο κανείς άλλος. Ο ψηφιακός φίλος δεν θα γνωρίζει μάλιστα μόνο εμάς. Αλλά κι ολόκληρες βιβλιοθήκες στατιστικών γνώσεων πάνω στο τι είναι πιο ωφέλιμο για την ψυχολογία και τη βιολογία γενικά του ανθρώπινου είδους.

Ο λόγος, οι γνώμες, που θα εξάγουν τότε οι αλγόριθμοι θα φαντάζει στα μάτια μας σοφός – σχεδόν θεϊκός. Και τότε θα μοιάζει σχεδόν παράλογο να μην ανατρέχουμε στις πολύτιμες συμβουλές τους.

H ανθρώπινη φύση ήδη αποζητά τη συμβουλευτική και την αυτογνωσία στα πιο απίθανα μέρη: από το καθημερινό ωροσκόπιο που διαβάζουν βουλιμικά μυριάδες, μέχρι αμφιβόλου ποιότητας best-sellers «αυτό-βελτίωσης» και σοβαρούς ψυχολόγους. Δεν θα καταφεύγουν νομίζετε σε έναν σύμβουλο ΤΝ που θα γνωρίζει την προσωπικότητά τους καλύτερα απ’ ό,τι οι ίδιοι γνωρίζουν τον εαυτό τους;

Ήδη κυβερνήσεις, στρατοί, εταιρείες κι ακαδημαϊκά project αποζητούν την καθοδήγηση της ΤΝ επενδύοντας εκατομμύρια στους αλγόριθμους. Στο μέλλον αυτή η ροπή εκτιμάται μόνο πως θα γιγαντώνεται όσο βελτιώνεται όλο και περισσότερο η ΤΝ, που τώρα διανύει μόλις τα πρώτα της εμβρυικά στάδια. Στις ερχόμενες δεκαετίες ο Λόγος της ΤΝ είναι άγνωστο ποιους απροσπέλαστους, για εμάς τώρα, γαλαξίες γνώσεων θα έχει χτίσει.

Η ΤΝ ενδέχεται να μεταλλαχθεί έτσι σε ένα λυσιτελή συμβουλάτορα. Σε ένα νέο ψηφιακό «ιερατείο των Δελφών» όπου ο άνθρωπος θα καταφεύγει για καθοδήγηση πάνω σε κάθε προσωπικό, επαγγελματικό ή πολιτικό ζήτημα. Το κέντρο λήψης αποφάσεων είναι πιθανό να μετατοπιστεί απ’ τα μυαλά μας στα τσιπ σιλικόνης.

Αυτό φέρνει μεγάλες προκλήσεις στον διεθνή χάρτη. Πώς επιβιώνει π.χ. η Δημοκρατία; Αν οι πολιτικές μου θέσεις σε προσωπικό επίπεδο εκφράζονται καλύτερα από μια ΤΝ που έχω εκχωρήσει οικειοθελώς τις επιλογές μου, οι δημοκρατικές διεργασίες μπορεί κάποτε να φανούν παρωχημένες. Σε κυβερνητικό επίπεδο, αν οι καλύτερες αποφάσεις υποδεικνύονται όχι από εκλεγμένους πολιτικούς (ή από εντεταλμένους τεχνοκράτες) αλλά από πάγιους αλγόριθμους, ο πολιτικός φιλελευθερισμός πάει περίπατο.

Και τι γίνεται αν η ΤΝ κάνει λάθη στις αποκρίσεις της; Ήδη εξάλλου κάτι τέτοιο συμβαίνει (και όχι σπάνια). Ιδίως στο μέλλον όμως, όταν θα εμπιστευόμαστε ολοένα και πιο πολύ την ΤΝ, πώς θα γνωρίζουμε αν κάνει λάθη όταν εκείνη θα είναι όλο και πιο ισχυρή και ο τρόπος που θα λαμβάνει αποφάσεις όλο και πιο περίπλοκος και ακατανόητος για μας; Με ποια Data φορτώνουμε την ΤΝ ώστε οι αποκρίσεις της να είναι και σωστές και ηθικές;

Με ποιες πληροφορίες φορτώνουμε λόγου χάρη την ΤΝ για να ερμηνεύσει το «τι είναι ο άνθρωπος» και άρα τι είναι ωφέλιμο για εκείνον; Εμείς οι ίδιοι αδυνατούμε να μας ορίσουμε. Πώς κωδικοποιείται το «τι είναι ο εγκέφαλος;», «τι είναι η συνείδηση;», «τι είναι ο χρόνος» ή «τι είναι ο θάνατος;». Ο άνθρωπος παραμένει ένα πλάσμα τόσο αινιγματικό όσο (σχεδόν) ήταν πάντοτε. Αν φορτώσουμε τη ΤΝ με Big Data από ατελείς και στρεβλές βεβαιότητές μας, οι συμβουλές που θα μας δώσει θα είναι κι εκείνες ατελείς και στρεβλές.

Η ΤΝ δεν θα κρίνει στο μέλλον μόνο ποια είναι η καλύτερη ταινία που μπορούμε να δούμε στο Netflix όπως κάνει τώρα, ή το ποια είναι η καλύτερη διαδρομή που μπορούμε να ακολουθήσουμε με το αυτοκίνητο όπως κάνει σήμερα. 

Θα κρίνει και το ποια είναι η καλύτερη διαδρομή που μπορούμε να ακολουθήσουμε σε επίπεδο προσωπικό, συλλογικό και άρα πολιτικό. Το ζήτημα της διαχείρισής της έτσι είναι ένα από τα κορυφαία πολιτικά ζητήματα του καιρού μας.

Η κριτική διερεύνηση ερωτημάτων ηθικής όπως αυτά γύρω από την ΤΝ είναι ίσως μια από τις πιο κρίσιμες αποστολές της πολιτικής, της νομικής, της παιδαγωγικής και της ίδιας της τεχνολογίας στον 21^ο αιώνα. Ο (υπερ)ανθρώπινος λόγος του ChatGPT αρχίζει να γράφει μόλις την πρώτη παράγραφο απ’ ό,τι ακολουθεί. 

Η τεχνολογία οργώνει με φρενήρεις ρυθμούς έναν κόσμο όπου η ΤΝ αποκτά νέες «θεϊκές» δυνάμεις που ως τέτοιες θα χτίσουν νέες ιδεολογίες, νέες θεολογίες, νέες οιονεί θρησκείες. Οι νέες θρησκείες δεν θα ξεπηδήσουν όμως τώρα από τους ναούς της αρχαίας Αθήνας ή της Ιερουσαλήμ, αλλά από εργαστήρια όπως της Silicon Valley ή του ΜΙΤ. Εκεί όπου ένας νέος, πανταχού παρών και παντογνώστης Λόγος ΤΝ αρχίζει να αναβλύζει.

Χορευτικά δρώμενα

Μη σε τρομάζει η πείρα των παππούδων (Καραποστόλης Βασίλης, καθηγητής Πολιτισμού και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αθηνών)

Πρόσφατα ένα δημοσίευμα σε ιταλική εφημερίδα έφερε ξανά στο φως, μ’ έναν απροσδόκητο τρόπο, το πρόβλημα των ηλικιωμένων στον σύγχρονο δυτικό κόσμο. Κάποιος μοναχικός συνταξιούχος δάσκαλος ζητούσε με αγγελία του να υιοθετηθεί από οι­κογένεια που θα ενδιαφερόταν να αξιοποιή­σει τα προσόντα του. Θα μπορούσε να συμ­βάλλει στη μόρφωση των παιδιών ή των εγ­γονιών, και γενικά, όπως ο ίδιος έγραφε, να είναι «κοινωνικά χρήσιμος».

Ανεξάρτητα από το τι ανταπόκριση βρήκε η συγκεκριμένη έκκληση, το βέβαιο είναι ό­τι σήμερα η χρησιμότητα της τρίτης ηλικίας αμφισβητείται χωρίς περιστροφές. Αν κάποιος άνω των 65 ετών ζητήσει να προσφέρει τις γνώσεις του, το πιο πιθανό είναι ότι η προσφορά του θα πέσει στο κενό. Οι γνώσεις αυξάνονται, εξειδι­κεύονται, τρέχουν πολύ γρήγορα για να τις προλάβει κάποιος με μειωμένη αντοχή στις κούρσες.

Αυτό θα του απαντήσει η αγορά, το ίδιο θα πει και η οικογέ­νεια. Όταν υπάρχουν τόσο ειδικοί φροντιστές και σύμβουλοι, οι γονείς βρίσκουν πως δεν τίθεται θέμα να απευθυνθούν σ’ ένα καινούργιο είδος κατ’ οίκον παιδαγωγών. Αφού λοιπόν ως προς τις τρέχουσες εκπαιδευτικές και ε­παγγελματικές ανάγκες ο ηλικιωμένος υστε­ρεί, σε τι θα μπορούσε να είναι ωφέλιμος; Στη μετάδοση της πείρας, προτείνει η απλή λογι­κή.

Όμως αμέσως εδώ προκύπτουν νέα προβλήματα. Ένας άνθρωπος που έχει δει κι έχει ζήσει πολλά, δεν είναι καθό­λου σίγουρο ότι θα βρει αντίκρυ του αυτιά πρόθυμα να ακούσουν τις διηγήσεις του. Στην κοινωνία των ατομικών δικαιωμάτων και της ανεξαρτησίας της γνώμης, κάθε συμβουλή ή υπόδειξη μπο­ρεί να εκληφθεί ως αθέμιτη παρέμβαση. Θί­γονται τα προσωπικά δεδομένα, η μυγιάγγιχτη προσωπικότητα και του πιο ανερμάτιστου. Όποιος θελήσει να πει σ’ έναν άλλο (ακόμη κι αν αυτός είναι πολύ νεώτερος) τι θα ήταν καλύτερο, κατά τη γνώμη του, να πράξει, κιν­δυνεύει να φανεί εξουσιαστικός. Συνεπώς ας κρατηθούν οι μεγάλες ηλικίες μακριά από τις μικρές.

Φανταστείτε μια αγγελία γραμμένη από κάποιον με κάμποσα χρόνια στην πλά­τη του. «Έχω ζήσει μέσα στις αλλαγές. Γνώρισα τη φτώχεια. Κατόπιν το ξεπέρασμα της φτώχειας και την επιτυχία. Επίσης τον έρωτα, αλλά και την ερωτική απογοήτευση. Και ακόμη, τα σκαμπανεβάσματα της φιλίας – θέ­λει κανείς αρχάριος να πληροφορηθεί γι’ αυ­τά;».

Τα πρώτα παράδοξα

Το φιλελεύθερο ακροατήριο απαντά: «Όχι. Θα τα μάθουμε μόνοι μας». Κατηγορηματική η δήλωση και ακλόνητη η πεποίθηση ότι το νεαρό άτομο πρέπει να δοκιμάζει τις δικές του δυνάμεις σε οτιδήποτε καινούργιο συναντάει στο δρόμο του. Φυσικά, θα έχει κάποια ενημέρωση για το τι προηγήθηκε, αλλά δεν θα καθορίσει αυτό την πορεία του.

Παρακολουθώντας αυτή την πορεία διαπι­στώνουμε πολύ γρήγορα τα παράδοξα της. Με τα πρώτα εμπόδια γεννιούνται ανησυχίες. Μή­πως μια αποτυχία στις εξετάσεις τσακίσει την αυτοπεποίθηση του εφήβου; Μήπως μια πρώ­ιμη ερωτική ατυχία τού προκαλέσει ανεπα­νόρθωτο ψυχικό τραύμα; Η αντίφαση είναι χτυπητή. Από τη μια η οικογένεια και οι ειδήμονες ωθούν τους νέους στο πείραμα, στην αναζήτηση του “εαυτού” τους. Από την άλλη τρομάζουν προκαταβολικά με το τσουρούφλισμα και το γρατσούνισμα που θα υποστεί μοιραία ο τρυφερός βλαστός.

Εκεί ακριβώς θα ήταν δυνατόν να βρεθεί μια θέση για την πείρα. Γιατί ο έμπειρος και μόνον αυτός, μπορεί να πει για το πόσο βαθιά είναι μια πληγή, για το πόσος χρόνος περ­νάει μέχρι να επουλωθεί. Παρ’ όλα αυτά, ό­σους έπαθαν και έμαθαν τους κρατάνε σε α­πόσταση. Στους νέους φαίνονται βαρετοί οι γέροι, αλλά γι’ αυτό δεν ευθύνονται ούτε οι μεν ούτε οι δε, ευθύνονται οι ενδιάμεσες ηλικίες που παρεμβαίνοντας εμποδίζουν τις παλιές καραβάνες να μιλήσουν για τα όσα ανάποδα τούς έτυχαν και για τις περιπέτειες που πέρασαν αντιμετωπίζοντάς τα.

Εξαιτίας του φόβου των μεσόκοπων για τη φθορά, η γιαγιά και ο παππούς πα­ρουσιάζονται στις νέες γενιές σαν μούμιες, ενώ είναι ακόμη ζωντανοί. Μην τους πλησιάζετε. Δεν έχουν να διηγηθούν παρά μόνο ιστορίες πολύ πραγματικές για να είναι αληθινές. Είναι πλάσματα με παράξενες ιδιότητες. Μπορούν να συσχετίζουν γεγονότα, να συγκρίνουν συμπεριφορές, να προ­σαρμόζονται στις δυσκολίες και το πιο εξωφρενικό: διαθέτουν επιπλέον και υπομονή. Άχρηστο, πράγματι, υλικό η πείρα, είναι τόσο πυκνή που δεν ξέρει κανείς τι να ξεδιαλέξει απ’ αυτή –και, κυρίως, σε τι να την εφαρμόσει αποδοτικά.

Πηγή: slpress.

Ο Βασίλης Καραποστόλης θυμάται πώς κάποτε, σε μια άλλη Ελλάδα, οι άνθρωποι έδιωχναν τις μαύρες σκέψεις απ’ το τραπέζι τους κι άφηναν χώρο μόνο για τη χαρά. Ένα ευφρόσυνο μάθημα ζωής από το εξαίρετο –και πολύ διδακτικό– βιβλίο του «Η εποχή της όρεξης», 5 χρόνια φέτος από την έκδοσή του.

[…] Σε μια αυλή έξω από την οποία περνώ ετοιμάζεται τσιμπούσι. Όλα τα πρόσωπα είναι στραμμένα προς το τηγάνι που έρχεται από το εσωτερικό του σπιτιού, κρατημένο σαν κάνιστρο σε αρχαία πομπή από το χέρι της αρχιέρειας νοικοκυράς. Μόλις τα συκωτάκια ρίχνονται στην πιατέλα, οι καθήμενοι τα υποδέχονται με ελαφρά επιφωνήματα, πολύ διαφορετικά από εκείνες τις φιλοφρονήσεις προς την οικοδέσποινα και τη μαστοριά της που δέκα χρόνια αργότερα θα θεωρούνταν ένδειξη κοσμιότητας στα μικροαστικά τραπέζια. Είναι πρώιμο έως και άτοπο να λέγονται διάφορα κομπλιμεντάκια μόνο με το που σερβίρεται το έδεσμα. Αυτό φρονούσαν τότε οι ομοτράπεζοι. Και περίμεναν να αποφανθεί πρώτα ο οισοφάγος τους και μετά να μιλήσουν.

Με μαγνήτιζε ιδιαίτερα η σοβαρότητα με την οποία δοκίμαζαν τις πρώτες μπουκιές. Και τα επόμενα, όμως, στάδια της διαδικασίας ήταν αξιοπρόσεχτα. Η προσήλωσή τους σε ό,τι βρισκόταν μέσα στο στόμα τους, το άλεσμα της τροφής στον μύλο, η συνδυασμένη δράση για μερικά δευτερόλεπτα των τραπεζιτών και των κοπτήρων, κι έπειτα εκείνο το «μμμ…» εκ βαθέων, με το οποίο επικυρωνόταν η απόλαυση. Έφθαναν πλέον κοντά στη γευστική πλησμονή: σε λίγο δεν θα τους έλειπε το παραμικρό, όλη η φύση κι όλος ο πολιτισμός της κουζίνας θα βρίσκονταν πάνω στις θηλές της γλώσσας τους.

Ξεχείλιζαν από μια μεστωμένη ευχαρίστηση που τη χάζευα και που, παρότι ήμουν συνηθισμένος αρκετά με το θέαμα, μ’ άφηνε κάπως απ’ έξω: δυσκολευόμουν να την καταλάβω καλά, να μπω στο εσωτερικό της. Ένας νέος δεν μπορεί να ευχαριστιέται έτσι. Του λείπει η πείρα, του λείπουν ακόμη πολλοί πόνοι ώστε να μπορεί να εκτιμήσει, όταν έχει πια ξεφύγει απ’ αυτούς, την αξία μιας ηδονής που μοιάζει απλή. Τίποτε όμως δεν είναι απλό όταν έχεις προηγουμένως υποφέρει.

Τότε το κάθε τι που ξεφεύγει από την τανάλια του πόνου γίνεται τόσο πολύτιμο όσο εκείνα που θεωρούμε εκλεκτά επειδή σπανίζουν. Απορούσα βλέποντας την εύθυμη ομήγυρη. Πώς μπορούσαν κι έδειχναν τόσο ευχαριστημένοι με τόσο λίγα; Μερικές μερίδες συκωτάκια και δυο κιλά κοκκινέλι τούς είχαν ανεβάσει στους γαλαξίες, αν ήταν δυνατόν. Το σφάλμα στη σκέψη μου βρισκόταν ήδη στην αφετηρία: χαρακτήριζα λίγο αυτό που οι ίδιοι, τις στιγμές εκείνες, δεν το μετρούσαν καθόλου με όρους ποσότητας.

«Τίποτε δεν είναι απλό όταν έχεις προηγουμένως υποφέρει. Τότε το κάθε τι που ξεφεύγει από την τανάλια του πόνου γίνεται τόσο πολύτιμο όσο εκείνα που θεωρούμε εκλεκτά επειδή σπανίζουν».

Εξίσου όμως λαθεμένο θα ήταν να νομίσει κανείς ότι μπροστά μου φανερωνόταν τότε η συνετή στάση κάποιων ολιγαρκών. Σχεδόν ανύπαρκτη η αρετή αυτή σε τούτο τον τόπο. Απρόθυμοι όλοι να αρκεστούν στα λίγα και να μην προσδοκούν διακαώς τα περισσότερα. Ωσότου έρθει όμως η ώρα της δαψίλειας, το κάθε τερπνό που προέκυπτε ήταν για κείνους τους καλοφαγάδες, τους ανεκπαίδευτους στην επιτήδευση, ευπρόσδεκτο όσο και το πολλαπλάσιο και καλύτερό του· ήταν ικανοί να το νιώθουν αυτό.

Να απολαμβάνουν ό,τι βρισκόταν στο πιάτο τους, αναγνωρίζοντας εκεί μέσα τους κόπους των προηγούμενων ωρών. Δικαιωματικά το πιρούνι λάμβανε την ανταμοιβή τους σε μορφή ριγανάτου νεφρού ή σπλήνας. Είχαν δώσει ζωή με τον μόχθο τους και τώρα την έπαιρναν πίσω. Και θα την ξανάδιναν, το επόμενο πρωί, ήταν αναπόφευκτο αυτό.

Χαίρονταν λοιπόν με κάτι τόσο πρόσκαιρο; Ήμουν πολύ μικρός για να καταλάβω ότι όπως κάρφωναν το νεφρό έτσι ακινητοποιούσαν κι εκείνες τις στιγμές· επρόκειτο για αγκυροβόλημα μέσα στο παρόν. Άφηναν κατά μέρος τα περασμένα και τα μελλούμενα για να μην εισχωρήσουν στην αυλή τους, με το τραπέζι στο κέντρο, ούτε ο φόβος ούτε η θλίψη, ούτε κι η ελπίδα. Χώρος διαθέσιμος υπήρχε μόνο για τη χαρά.

Την τάιζαν με μερικές πιρουνιές, την πότιζαν με δυο-τρία ποτηράκια, κι εκείνη ξεπεταγόταν για να βάψει τα πρόσωπα των οπαδών της με τα χρώματα του ροδάκινου και του βερίκοκου. Ακτινοβολούσαν. Και χωρίς να έχουν ιδέα, δάνειζαν σ’ εμένα που στεκόμουν απ’ έξω και τους έβλεπα ένα αίσθημα με τη βοήθεια του οποίου θα αποτιμούσα αργότερα την αξία που έχουν τα γαρνιρίσματα της ζωής. […]

[…] //Απόσπασμα από το βιβλίο «Η εποχή της όρεξης – Ακολουθώντας τα ίχνη του ’60» του συγγραφέα και καθηγητή Πολιτισμού και Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Βασίλη Καραποστόλη, εκδόσεις Πατάκη, 2012.

•Σας έγραφα για το μαύρο κύκνο,το σπάνιο πτηνό,που συμβολίζει το απρόοπτο που αλλάζει τον ρου της ιστορίας.Στο πάρκο όμως των μαύρων κύκνων ενδημούν και δυο αλλα δυο συμβολικά έμβια.Ο γκρίζος ρινόκερος και ο λευκός ελέφαντας.Ο πρώτος συμβολίζει τον πιθανό αλλα απολύτως προβλέψιμο κίνδυνο που όλοι παραβλεπουν.Ενώ ο μαύρος κύκνος ειναι ο απρόβλεπτος κίνδυνος.Ο λευκός ελέφαντας είναι ο βέβαιος κίνδυνος που σίγουρα θα επισυμβεί αλλα η αντιμετώπιση του είναι πολύ ακριβή.Έτσι υποτάσσεσαι στο αναπόφευκτο.Αυτό συμβαίνει στις πολυ φυωχές χώρες.
•Η Ελλάδα είναι ένα απέραντο πάρκο γκρίζων ρινόκερων και λευκών ελεφάντων.Στις στήλες των εφημερίδων σήμερα έχει ανοίξει το κουτί της Πανδώρας.Πλοία,αεροπλάνα,κτελ,τραμ,σχολεία,νοσοκομεια.Που να αρχίσεις και που να τελειώσεις.Προσθέτω και τα γήπεδα και ορισμένα θέατρα.Ο Θεός βοηθός.

Πάνος Μπιτσαξής