Η μυστική ζωή των δέντρων

Η μυστική ζωή των δέντρων

Τα δέντρα είναι κάτι περισσότερο από οργανισμοί που μας παρέχουν ξυλεία, σκιά, οξυγόνο ή ένα χώρο αναψυχής και διασκέδασης. Έχουν φίλους, οικογένεια και κοινωνική ζωή. Νιώθουν μοναξιά και πόνο, έχουν μνήμη και επικοινωνούν μεταξύ τους με μια πολύπλοκη γλώσσα.

Αυτό τον συναρπαστικό μυστικό κόσμο των δασών, που είναι γνωστός εδώ και χρόνια στους βιολόγους, περιγράφει στο μπεστ-σέλερ Η μυστική ζωή των δέντρων

o Γερμανός δασοφύλακας Peter Wohlleben peter-wohlleben.de. Τα πρώτα χρόνια της καριέρας του ήταν υπεύθυνος για την εμπορική εκμετάλλευση ενός δάσους στην περιοχή Άιφελ της Γερμανίας και η βασική του αρμοδιότητα ήταν η μεγιστοποίηση της παραγωγής που εξυπηρετούσε την τοπική βιομηχανία ξυλείας.

Η φροντίδα και ευημερία του δάσους είχαν νόημα μόνο στα πλαίσια της επιχειρηματικής δραστηριότητας και ο Wohlleben εξέταζε τη λειτουργία του οικοσυστήματος με γνώμονα την ποιότητα και ποσότητα ξυλείας που θα απέφερε. Σταδιακά έχασε οποιαδήποτε εκτίμηση για τα δέντρα, όπως συμβαίνει κάθε φορά που κάτι ζωντανό γίνεται εμπόρευμα. Όπως λέει, «γνώριζα για τη μυστική ζωή των δέντρων όσα γνωρίζει ένας χασάπης για τη συναισθηματική ζωή των ζώων».

peter-wohlleben.jpg

Πριν από περίπου είκοσι χρόνια, άρχισε να διοργανώνει μαθήματα επιβίωσης και εκδρομές στο δάσος που διαχειριζόταν. Ίδρυσε και ένα εναλλακτικό νεκροταφείο πωλώντας τάφους κάτω από μεγάλα αιωνόβια δέντρα. Καθώς περνούσε περισσότερο χρόνο με τους φυσιολάτρες πελάτες του, ξύπνησε μέσα του η περιέργεια για τη φύση που είχε ως παιδί. Την ίδια εποχή, το Πανεπιστήμιο του Aachen ξεκίνησε έρευνες στο δάσος, γεμίζοντας κάθε μέρα του Wohlleben με ανακαλύψεις, νέα γνώση και ενθουσιασμό. Σιγά σιγά η μυστική ζωή των δέντρων άρχισε να ξεδιπλώνεται μπροστά του.

H μυστική ζωή των δέντρων κυκλοφoρεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη

Το βιβλίο στο σάιτ του Πατάκη

σε μετάφραση Γιώτας Λαγουδάκου. Διαβάστε ένα απόσπασμα εδώ

Ο πρόλογος και τα δύο πρώτα κεφάλαια:

.

Τα δέντρα που μιλούν

Ενώ οι άνθρωποι επικοινωνούμε κυρίως με το λόγο και μέσω της ακοής, τα δέντρα συνομιλούν εκκρίνοντας συγκεκριμένες μυρωδιές για να προειδοποιήσουν τα γειτονικά δέντρα του ιδίου είδους στην περίπτωση εισβολής από έντομα, παράσιτα ή ζώα. Εξίσου εξελιγμένη είναι στα δέντρα και η αίσθηση της γεύσης, μέσα από την οποία μπορούν να αναγνωρίσουν ακριβώς το είδος του εντόμου που τους επιτίθεται και να εκκρίνουν από τον κορμό ή το φύλλωμά τους την κατάλληλη ουσία που θα το απωθήσει.

Στο βιβλίο μαθαίνουμε ότι τα δέντρα έχουν και μνήμη αποθηκεύοντας πληροφορίες ζωτικές για την επιβίωσή τους, νιώθουν πόνο όταν κόβεται ένα κλαδί ή τραυματίζεται ο κορμός ή οι ρίζες τους, βγάζουν «κραυγές» όταν διψούν και ο κορμός τους εμφανίζει ρυτίδες όταν γερνούν. Ο συγγραφέας παρομοιάζει μάλιστα το αραιό φύλλωμα στις κορυφές των γηραιών δέντρων με τη φαλάκρα.

tokihiro-sato.jpg

Τα δέντρα συντονίζουν τις αναπαραγωγικές τους προσπάθειες και ανάλογα με το είδος τους κάποια «αγαπιούνται» και «τεκνοποιούν» την Άνοιξη, κάποια όχι. Το κάθε είδος έχει διαφορετικό xαρακτήρα και συμπεριφορά: οι ιτιές είναι μοναχικές, οι βελανιδιές και οι οξιές ζουν εκατοντάδες χρόνια σε πυκνά δάση γιατί, όπως και τα έλατα, δένονται με την οικογένειά τους.

«Το μέσο δέντρο μεγαλώνει τα κλαδιά του μέχρι να συναντήσει τις άκρες των κλαδιών ενός γειτονικού δέντρου του ιδίου ύψους. Δεν απλώνει τα κλαδιά του περισσότερο, γιατί ο αέρας και το φως σ’ αυτή την περιοχή καταλαμβάνονται ήδη από το γειτονικό δέντρο. Όμως ενισχύει πολύ τα κλαδιά που έχει αναπτύξει, σε τέτοιο βαθμό ώστε θα έλεγε κανείς ότι γίνεται ολόκληρη πάλη μεταξύ τους εκεί ψηλά. Ωστόσο σαν δύο καλοί φίλοι, τα δέντρα προσέχουν από την αρχή να μη μεγαλώσουν πολύ το πάχος των κλαδιών που εκτείνονται προς την κατεύθυνση του άλλου δέντρου. Τα δέντρα δεν θέλουν να στερήσουν τίποτα το ένα από το άλλο και έτσι αναπτύσσουν στιβαρά κλαδιά μόνο στην κορυφή, θα έλεγε κανείς μόνο προς την κατεύθυνση των “μη-φίλων”. Δέντρα που είναι φίλοι είναι συχνά τόσο στενά συνδεδεμένοι στις ρίζες τους που μερικές φορές πεθαίνουν μαζί».

Για τον Wohlleben τα δέντρα που φυτεύονται στα αστικά πάρκα είναι τα «παιδιά των φαναριών» που, αποκομμένα από τους συγγενείς τους στο δάσος, δεν έχουν μάθει πώς να μεγαλώνουν σωστά –ρουφούν άπληστα τον ήλιο και τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους προκειμένου να θρέψουν τους λεπτούς κορμούς τους καθώς δεν υπάρχουν τα κλαδιά γειτονικών δέντρων να τα συγκρατούν. Κάποια στιγμή αναπόφευκτα κάποιος υπάλληλος του δήμου θα τα κλαδέψει για να συντηρήσει την αισθητική ομοιομορφία και τότε το ριζικό τους σύστημα θα αναπροσαρμόσει το φύλλωμα, έως ότου μεγαλώσουν οι ρίζες αρκετά για να βρουν νερό σε κάποιο από τους σωλήνες άρδευσης.

Η κοινωνία του δάσους

Ο Wohlleben γράφει και για τις πολύτιμες φιλίες μεταξύ των δέντρων, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με τις ρίζες τους και αλληλοϋποστηρίζονται υπογείως ανταλλάσσοντας θρεπτικά συστατικά. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο μεταξύ δέντρων της ίδιας οικογένειας αλλά και μεταξύ δέντρων που ανήκουν σε ανταγωνιστικά είδη. Δημιουργούν ένα αλληλοεξαρτώμενο σύστημα, όπως ακριβώς συμβαίνει και στις ανθρώπινες κοινωνίες. Όταν πολλά δέντρα συγκατοικούν σε ένα δάσος, προστατεύονται καλύτερα από το κρύο, τον αέρα και τη ζέστη, αποθηκεύοντας πολύ μεγαλύτερες ποσότητες νερού. Οι πιθανότητες επιβίωσης είναι καλύτερες με τη συνεργασία όλων, καθώς χρειάζεται να καταμεριστούν σωστά μεταξύ τους οι διαθέσιμοι πόροι –το νερό, ο χώρος για να μεγαλώσουν τα κλαδιά τους, το φως προκειμένου να φωτοσυνθέσουν– κι όταν ένα δέντρο αρρωσταίνει, τα γειτονικά δέντρα τού στέλνουν τα συστατικά που χρειάζεται για να καταπολεμήσει τον εισβολέα. «Ένα δέντρο μπορεί να είναι τόσο δυνατό όσο το δάσος που το περιβάλλει».

Ομοίως, κάθε δέντρο που αποτελεί μέλος της κοινότητας έχει συγκεκριμένο ρόλο, υπακούοντας σε άγραφους αρχαίους κανόνες που διέπουν το etiquette του δάσους και προδιαγράφουν ποια είναι η σωστή εμφάνιση και συμπεριφορά – π.χ. για τα φυλλοβόλα δέντρα αυτό σημαίνει ολόισιος κορμός με συμμετρική ανάπτυξη του φυλλώματος και τις ίνες του ξύλου σε τακτοποιημένη διάταξη. Αν όμως κάποιο δέντρο είναι “επιδειξίας” και αποκλίνει από το προδιαγεγραμμένα παρουσιάζοντας άτακτη ανάπτυξη, αν για παράδειγμα αναπτύξει καμπυλωτό ή διχαλωτό κορμό, τότε διαταράσσει την ισορροπία, πνίγει τους γείτονές του και κατασπαταλά εγωιστικά τους διαθέσιμους πόρους. Όταν μαζεύονται πολλά τέτοια δέντρα, οι επιστήμονες μιλούν για «μεθυσμένα δάση».

Τα δέντρα μάνες και το “wood wide web”

Πολλά από τα λεγόμενα του Wohlleben επιβεβαιώνει η Suzanne Simard

Suzanne Simard , καθηγήτρια δασικής οικολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας στο Βανκούβερ του Καναδά, η οποία μελετά τα υπόγεια μυκητιακά δίκτυα που συνδέουν τα δέντρα και διευκολύνουν την επικοινωνία και αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Οι έρευνές της απέδειξαν ότι τα περίπλοκα συμβιωτικά δίκτυα wood wide webs intelligent-trees.com είναι ο «εγκέφαλος» του δάσους. Μεταφέρουν νερό, άνθρακα και θρεπτικά συστατικά μεταξύ των δέντρων και μιμούνται τα ανθρώπινα νευρολογικά αλλά και κοινωνικά δίκτυα.

Χρησιμοποιώντας 80 πανομοιότυπα δέντρων, όπως τη σημύδα και το έλατο Ντάγκλας, η Simard μελέτησε τις εκπληκτικές αλληλεπιδράσεις και συναλλαγές μεταξύ διαφορετικών συστάδων από δέντρα και παρατήρησε ότι οι σχέσεις τους εξαρτώνται από διάφορους παράγοντες, όπως την απόσταση μεταξύ τους ή την ηλιοφάνεια που δέχονταν. Ανακάλυψε ότι τα δέντρα δεν ανταγωνίζονται το ένα το άλλο, αντιθέτως συνεργάζονται μεταξύ τους ανταλλάσσοντας άνθρακα, νερό, φώσφορο και άζωτο ανάλογα με τις ανάγκες τους και με αυτόν τον τρόπο τα δάση έχουν μια εκπληκτική ικανότητα αυτοΐασης.

Ansel Adams, Oak Tree, Snowstorm, Yosemite National Park, California, 1948.

Στο επίκεντρο αυτών των δικτύων η Simard ανακάλυψε ότι υπάρχουν mother trees

Mother trees recognize kin and send them “messages of wisdom | inhabitat, ωριμότερα δέντρα που δρουν ως κόμβοι ή άγκυρες για συστάδες δέντρων, ίσως και εκατοντάδες δέντρα. Οι μάνες προστατεύουν τα νεαρά δέντρα εμφυτεύοντας τα με μύκητες, παρέχοντας τους τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται για να μεγαλώσουν ή στέλνοντας πληροφορίες για να τα προειδοποιήσουν όταν εκείνες τραυματίζονται ή αρρωσταίνουν. Απέδειξε ότι υπάρχει και στα δέντρα η έννοια της οικογένειας: τα έλατα που μελέτησε έστελναν περισσότερο άνθρακα σε νεαρά έλατα που προήλθαν από το ίδιο έλατο παρά σε έλατα με τα οποία δεν σχετίζονταν.

Η ευθύνη μας

Ένας από τους λόγους που έκαναν το βιβλίο του Wohlleben και την έρευνα της Simard τόσο επιτυχημένα στο κοινό, είναι ο τρόπος έκφρασης και το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούν, προσδίδοντας στα δέντρα μια ανθρωπόμορφη διάσταση με την οποία ο αναγνώστης μπορεί να συσχετιστεί. Όταν το βιβλίο αναφέρεται στο δέντρο-μάνα που «θηλάζει» τα παιδιά της, στην προσοχή που δίνει κάθε δέντρο στο πώς θα αναπτύξει τα κλαδιά του ώστε να μην κρύβει το φως στους «κολλητούς» του ή στην αγάπη και το φλερτ μεταξύ των δέντρων κατά την επικονίαση, ξυπνά στον αναγνώστη η περιέργεια. Όλα αυτά δεν είναι απλά μια απρόσωπη επιστημονική αναφορά, αλλά μια προτροπή να δούμε από μια διαφορετική οπτική αυτά που θεωρούμε δεδομένα και να αναπτύξουμε μεγαλύτερη αγάπη για τη φύση και όλα τα είδη που την αποτελούν.

Bae Bien-U, SNM1A-142H, 1995, C-Print.

Ένα από τα σοβαρότερα θέματα που θίγει το βιβλίο αφορά την ευθύνη του ανθρώπου απέναντι στη φύση. Ήδη το ελβετικό σύνταγμα κάνει λόγο για την αξιοπρέπεια με την οποία οφείλει να διέπεται οποιαδήποτε μεταχείριση ζώων, φυτών και άλλων οργανισμών, ενώ από το 1990 ο γερμανικός νόμος TierVerbG Gesetz zur Verbesserung der Rechtsstellung des Tieres im bürgerlichen Recht βελτίωσε τη νομική θέση των ζώων στο αστικό δίκαιο. Μπορεί η επιβίωση του ανθρώπινου είδους να εξαρτάται από φυσικούς πόρους και έμβιους ή όχι οργανισμούς, όμως ο άνθρωπος έχει την ηθική ευθύνη να εκμεταλλεύεται αυτούς τους πόρους με φειδώ, προκαλώντας τους τη λιγότερο δυνατή ταλαιπωρία και πόνο. Μέσα από τη διερεύνηση των σχέσεων των δέντρων που αποδεικνύουν τη σοφία και πολυπλοκότητα της φύσης, γίνεται πιο πειστική και αληθινή η ιδέα ότι «είμαστε όλοι ένα».

Μαθαίνοντας να αγαπά και πάλι τα δέντρα, ο Wohlleben διερεύνησε πρακτικές δασολογίας σε ιδιωτικά γερμανικά και ελβετικά δάση που ακολουθούσαν το μοντέλο της ίδιας της φύσης αντί να εστιάζουν με τεχνητά μέσα στην αύξηση της παραγωγής. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Με την πρακτική της πιο αραιής φύτευσης που επιτρέπει σε κάθε δέντρο περισσότερη ηλιοφάνεια και έτσι ταχύτερη ανάπτυξη, τα δέντρα είχαν μικρότερη διάρκεια ζωής εξαιτίας της έλλειψης επικοινωνίας και αλληλοϋποστήριξης λόγω της απόστασης μεταξύ τους. Ο Wohlleben προσπάθησε να πείσει τη διοίκηση να αναπτύξει το δάσος του Άιφελ προς αυτήν την κατεύθυνση. Αρχικά οι προσπάθειές του δεν βρήκαν ανταπόκριση. Μη μπορώντας να αντικρίζει τη σκληρή εκμετάλλευση των δέντρων του, ήταν έτοιμος να μετοικήσει στη Σουηδία με την οικογένειά του. Όμως πριν δέκα χρόνια, οι υπεύθυνοι επιτέλους πείστηκαν και τον προσέλαβαν ως διαχειριστή του δάσους

finalforest.de. Τώρα πια στο Άιφελ απαγορεύονται τα εντομοκτόνα και οι μηχανές. Και μέσα σε δύο χρόνια το δάσος επιτέλους απέφερε κέρδη αντί για ζημιές. Γιατί ένα πιο χαρούμενο δάσος είναι και πιο παραγωγικό.

 

Μυρτώ Λεγάκη inside story

Σπούδασε Οικονομικά στην Αθήνα & ΜΒΑ στη Βοστώνη και δούλεψε για 15 χρόνια στο marketing σε Νέα Υόρκη, Λονδίνο και Αθήνα. Διδάσκει διαλογισμό mindfulness και κινητικό διαλογισμό Open Floor σε ενήλικες, παιδιά και οργανισμούς. www.onebreath.eu