Η διακήρυξη του Κύκλου της Βιέννης και η επικούρεια φιλοσοφία

Ο Κύκλος της Βιέννης*, στο μανιφέστο του, τη διακήρυξή του με τίτλο “Η επιστημονική κοσμοαντίληψη: Ο Κύκλος της Βιέννης (1929)” αντιπαραθέτει δύο φιλοσοφικές παραδόσεις που επηρέασαν την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης. Από τη μία πλευρά, τοποθετεί τον Πλάτωνα και την ιδεαλιστική του φιλοσοφία, η οποία έδινε έμφαση στον κόσμο των ιδεών και των αφηρημένων εννοιών. Από την άλλη, αναδεικνύει τον Επίκουρο και την εμπειριστική του προσέγγιση, η οποία βασιζόταν στην παρατήρηση του φυσικού κόσμου και την αισθητηριακή εμπειρία.

Ο Κύκλος τάσσεται υπέρ της επικούρειας προσέγγισης, θεωρώντας ότι αυτή είναι πιο συμβατή με την επιστημονική μέθοδο. Η έμφαση στην εμπειρική παρατήρηση, την πειραματική επαλήθευση και τον ορθολογισμό που χαρακτηρίζει την επικούρεια σκέψη, αντανακλάται στις βασικές αρχές της σύγχρονης επιστήμης. Έτσι, ο Κύκλος  προωθεί μια επιστημονική θεώρηση του κόσμου που απορρίπτει τη μεταφυσική και τον ιδεαλισμό υπέρ του εμπειρισμού και του λογικού θετικισμού.

Η αναφορά στο πρωτότυπο κείμενο στα Γερμανικά

Μετάφραση της διακήρυξης του κύκλου της Βιέννης από το βιβλίο του Γιώργου Ρουσόπουλου «Ο σύγχρονος εμπειρισμός» των Πανεπ.Εκδόσεων Κρήτης.

Πιο συγκεκριμένα στην 9η σελίδα της διακήρυξης ο Κύκλος όπως μπορείτε να διαβάσετε στο παραπάνω απόσπασμα δηλώνει συγγένεια με τους Σοφιστές και τους Επικούρειους, σε αντίθεση με τους Πλατωνιστές και τους Πυθαγορείους. Αυτή η δήλωση αντανακλά την έμφαση του Κύκλου στην εμπειρική γνώση και την απόρριψη της μεταφυσικής.

● Η αντίθεση του Κύκλου με τον Πλατωνισμό, ο οποίος πρέσβευε την ύπαρξη ενός κόσμου ιδεών πέρα από τον αισθητό κόσμο είναι αυτονόητη.

● Οι Πυθαγόρειοι, με την εστίαση τους στα μαθηματικά και την αρμονία του σύμπαντος, είδαν τον κόσμο μέσα από ένα πρίσμα μυστηρίου και μεταφυσικής, μια προσέγγιση επίσης αντίθετη με την επιστημονική αντίληψη του Κύκλου.

● Οι Σοφιστές, γνωστοί για την έμφαση τους στον ανθρώπινο λόγο και την πρακτική σοφία, θεωρούσαν τον άνθρωπο ως το μέτρο όλων των πραγμάτων, μια άποψη που ευθυγραμμίζεται με την επιστημονική αντίληψη του Κύκλου.

● Τέλος, οι Επικούρειοι, με την έμφασή τους στην αισθητηριακή εμπειρία, την αναζήτηση φυσικών αιτιών και την απόρριψη των υπερφυσικών εξηγήσεων αλλά και την ατομική θεωρία τους φάνηκε να προσεγγίζει την επιστημονική μέθοδο με έναν τρόπο που ήταν πιο συμβατός με τις θέσεις του Κύκλου

Ο Κύκλος, πιστός στη λογική ανάλυση και την εμπειρική επαλήθευση, απέρριψε την ιδέα των “άλυτων αινιγμάτων”, υποστηρίζοντας ότι όλα τα προβλήματα μπορούν να λυθούν μέσω της επιστημονικής μεθόδου. Η έμφαση στην προσβασιμότητα της γνώσης και την ικανότητα του ανθρώπου να κατανοήσει τον κόσμο διακρίνει τη στάση του Κύκλου από τις μυστικιστικές και μεταφυσικές προσεγγίσεις του παρελθόντος.

Ο Κύκλος, θεωρεί ότι η Επιστήμη έχει ως αφετηρία της την εμπειρική παρατήρηση, η οποία και αποτελεί το μοναδικό υλικό του επιστημονικού λόγου. Τόσο η γένεση, όσο και η θεμελίωση των επιστημονικών υποθέσεων, στηρίζεται στα ατομικά δεδομένα της εμπειρίας. Για το λόγο αυτό η επαλήθευση είναι εκείνη που παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της επιστημονικής έρευνας. Η επαλήθευση, με άλλα λόγια, αποβαίνει για τους Θετικιστές (όπως λέγονται) του κύκλου το μοναδικό κριτήριο οριοθέτησης του επιστημονικού λόγου από τον μη επιστημονικό.

Όσον αφορά, τώρα, στο πρόβλημα της εξήγησης των φαινομένων, για το Θετικισμό δεν υπάρχει η δυνατότητα εξήγησης μέσα από τη διατύπωση των φυσικών νόμων. Η Επιστήμη δεν έχει ως σκοπό, και δεν μπορεί, να δώσει απάντηση στο “γιατί” των πραγμάτων, παρά μόνο στο “τί”. Οι φυσικοί νόμοι δηλαδή είναι μόνο περιγραφικοί και όχι κανονιστικοί. Κατά συνέπεια, σκοπός της Επιστήμης δεν είναι, και δεν μπορεί να είναι, η αναζήτηση των αιτίων. Τα φυσικά φαινόμενα και γεγονότα απλώς διαδέχονται το ένα το άλλο. Η αιτιότητα δεν είναι τίποτε περισσότερο από μία σύζευξη γεγονότων, ή φαινομένων, δεν εκφράζει δηλαδή τίποτε περισσότερο από μία κανονικότητα διαδοχής.

Πώς όμως συνδέονται η επικούρεια Ατομική Θεωρία και η Σύγχρονη Επιστήμη; 

Η επικούρεια ατομική θεωρία, αποτελεί ένα εντυπωσιακό παράδειγμα φιλοσοφικής διαίσθησης που προαναγγέλλει τις σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις. Θα κάνω μια βραχεία ανάλυση που θα εξετάσει τις βασικές αρχές της επικούρειας ατομικής θεωρίας και πώς αυτές σχετίζονται με τη σύγχρονη επιστημονική κατανόηση της ύλης.

5 βασικές Αρχές της Επικούρειας Ατομικής Θεωρίας

1. Ατομική θεωρία: Ο Επίκουρος υποστήριξε ότι όλη η ύλη αποτελείται από αδιαίρετα σωματίδια που ονόμασε “άτομα”.

2. Κενό: Μεταξύ των ατόμων υπάρχει κενός χώρος, επιτρέποντας την κίνηση.

3. Αέναη Κίνηση: Τα άτομα βρίσκονται σε συνεχή κίνηση.

4. Τυχαιότητα: Η κίνηση των ατόμων έχει ένα στοιχείο τυχαιότητας, που ο Επίκουρος ονόμασε “παρέγκλισις” .

5. Αιωνιότητα: Τα άτομα είναι αιώνια και άφθαρτα.

Σύνδεση με τη Σύγχρονη Επιστήμη

1. Ατομική Δομή της Ύλης:

• Σύγχρονη Επιστήμη λέει: Η ύλη όντως αποτελείται από άτομα, αν και αυτά είναι διαιρετά σε υποατομικά σωματίδια.
• Η διαίσθηση του Επίκουρου ωστόσο για τη θεμελιώδη δομή της ύλης ήταν εκπληκτικά ακριβής.

2. Κενό και Κβαντικό Κενό:

• Σύγχρονη Επιστήμη: Το κβαντικό κενό είναι ένα δυναμικό πεδίο που επιτρέπει τη δημιουργία και εξαΰλωση σωματιδίων.
• Η ιδέα του Επίκουρου για το κενό ως ενεργό μέρος της φυσικής πραγματικότητας βρίσκει αντήχηση στη σύγχρονη φυσική.

3. Κίνηση και Κβαντική Μηχανική:

• Σύγχρονη Επιστήμη: Η αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg υποδηλώνει ότι τα σωματίδια βρίσκονται σε μια κατάσταση συνεχούς κίνησης.
• Η ιδέα του Επίκουρου για την αέναη κίνηση των ατόμων αντανακλάται στην κβαντική μηχανική.

4. Τυχαιότητα και Κβαντική Απροσδιοριστία:

• Σύγχρονη Επιστήμη: Η κβαντική μηχανική εισάγει την έννοια της εγγενούς τυχαιότητας στη φύση.
• Η ιδέα της “παρεγκλίσεως” του Επίκουρου προαναγγέλλει την κβαντική απροσδιοριστία.

5. Διατήρηση της Ενέργειας:

• Σύγχρονη Επιστήμη: Η αρχή της διατήρησης της ενέργειας είναι θεμελιώδης στη φυσική.
• Η ιδέα του Επίκουρου για την αιωνιότητα των ατόμων αντανακλάται στη διατήρηση της ενέργειας/μάζας.

Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η επικούρεια ατομική θεωρία, παρά τους περιορισμούς της εποχής της, παρουσιάζει εκπληκτικές ομοιότητες με σύγχρονες επιστημονικές ιδέες. Αυτό υπογραμμίζει τη
δύναμη της φιλοσοφικής σκέψης και της λογικής επαγωγής στην κατανόηση του φυσικού κόσμου

Η επιρροή των επικούρειων ιδεών στον Διαφωτισμό και τη μετέπειτα επιστημονική σκέψη είναι βαθιά και πολύπλευρη. Μέσω της αναβίωσής τους κατά τον Διαφωτισμό, οι ιδέες του Επίκουρου συνέβαλαν σημαντικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου επιστημονικού τρόπου σκέψης.

Η έμφαση στον εμπειρισμό, τον ορθολογισμό και τη φυσική εξήγηση του κόσμου έθεσε τα θεμέλια για την ανάπτυξη της επιστημονικής μεθόδου. Η ατομική θεωρία, αν και τροποποιήθηκε σημαντικά, παρείχε ένα πλαίσιο για την κατανόηση της δομής της ύλης. Η κριτική στη δεισιδαιμονία και η προώθηση της κοσμικής σκέψης συνέβαλαν στον διαχωρισμό της επιστήμης από τη θρησκεία.

Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η σύγχρονη επιστήμη έχει προχωρήσει πολύ πέρα από τις αρχικές επικούρειες ιδέες, αναπτύσσοντας πιο εξελιγμένες θεωρίες και μεθόδους. Παρ’ όλα αυτά, η συμβολή του Επίκουρου στη διαμόρφωση του επιστημονικού τρόπου σκέψης παραμένει αδιαμφισβήτητη.

***

* Ο Κύκλος της Βιέννης 

Στη Βιέννη του Μεσοπολέμου, η πνευματική ζωή άνθιζε στις καθημερινές συναντήσεις στα καφέ και στους διάφορους κύκλους, δηλαδή σε επίσημες ή ανεπίσημες ομάδες συζήτησης που πραγματοποιούσαν εβδομαδιαίες συναντήσεις και σχηματίζονταν γύρω από εξέχουσες μορφές της Βιεννέζικης διανόησης. Σε μερικούς από αυτούς τους κύκλους κεντρικό θέμα των συζητήσεων ήταν ο σοσιαλισμός, ενώ άλλοι ασχολούνταν με τα διάφορα ρεύματα του ψυχαναλυτικού κινήματος.

O Kύκλος της Bιέννης ξεκίνησε από μία ομάδα διανοουμένων οι οποίοι το 1907 συνήθιζαν να συναντώνται σε ένα βιεννέζικο καφέ και να συζητούν προβλήματα της επιστήμης και της φιλοσοφίας, σε μία προσπάθεια να διατηρήσουν τα σημαντικότερα σημεία του θετικισμού του Mach και κυρίως τη στάση του απέναντι στη θέση της μεταφυσικής στην επιστήμη. [..]

Η Διακήρυξη του Κύκλου της Βιέννης 

Η Διακήρυξη με τον τίτλο: Η επιστημονική κοσμοαντίληψη: Ο Κύκλος της Βιέννης (1929) αποτελείται από τέσσερα μέρη.

Στο πρώτο, γνωστοποιούνται οι κύριες επιρροές του κινήματος, δηλαδή ο Διαφωτισμός, ο εμπειρισμός, ο θετικισμός, ο φιλελευθερισμός, ο λογικισμός και γενικότερα οι εξελίξεις στις φυσικές επιστήμες, τα μαθηματικά και τη λογική. Επιπλέον, γίνονται συγκεκριμένες αναφορές σε προηγούμενους επιστήμονες και φιλοσόφους, οι οποίοι διαμόρφωσαν τον σύγχρονο εμπειρισμό και του προσέδωσαν αντι-μεταφυσικό προσανατολισμό. Τρία ονόματα αναφέρονται ως πατέρες του κινήματος: ο Einstein ως κορυφαίος εκπρόσωπος του επιστημονικού διαφωτισμού, ο Russell ως υποστηρικτής του εμπειρισμού και της εφαρμογής της Λογικής στη γλώσσα και στα μαθηματικά, και ο Wittgenstein με την πραγματεία του Tractatus Logico-Philosophicus (Gordon, 2003:23).

Στο δεύτερο μέρος του μανιφέστου, προκρίνεται ως μέθοδος της φιλοσοφίας της επιστημονικής αντίληψης του κόσμου η λογική ανάλυση [..]

Το τρίτο μέρος του μανιφέστου αναφέρεται στις επιμέρους επιστήμες: στα μαθηματικά, στη φυσική, στη γεωμετρία, στη βιολογία, στην ψυχολογία και στις κοινωνικές επιστήμες. Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στις θετικές επιστήμες: «Οι αρχές των θετικών επιστημών είναι εκείνες που πρωταρχικά ή ακόμη και αποκλειστικά έχουν την κύρια φιλοσοφική σημασία, για τον πολύ απλό λόγο ότι μόνο σε αυτές βρίσκουμε θεμέλια τόσο σταθερά και καλά διαμορφωμένα ώστε μία αλλαγή τους θα παρήγε σημαντικές ανακατατάξεις, οι οποίες στη συνέχεια θα επηρέαζαν και τη συνολική κοσμοθεώρησή μας»

Στο τέταρτο μέρος του μανιφέστου, επισημαίνεται ο νέος ρόλος της φιλοσοφίας, η οποία σύμφωνα με τον Neurath δεν αποτελεί πια μεταφυσική υπερεπιστήμη για την αναζήτηση της βαθύτερης γνώσης του κόσμου, αλλά μέσο για τη διασάφηση των προτάσεων και την καλύτερη κατανόηση της επιστημονικής γνώσης με τη βοήθεια του λογικού εμπειρισμού[..]

Στόχος του λογικού θετικισμού δεν είναι αποκλειστικά η αλήθεια αλλά η διασφάλιση της «αρχής της επαληθευσιμότητας». Σύμφωνα με την τελευταία, βασική αρχή για την απόδοση νοήματος σε μία θεωρία ή πρόταση συνιστά η υπόδειξη του εμπειρικού συστατικού που είναι δυνατόν να την επαληθεύσει ή να τη διαψεύσει. Το κεντρικό χαρακτηριστικό του κλίματος μέσα στο οποίο συνολικά διαμορφώνεται η επιστημονική κατανόηση του κόσμου είναι το επιστημονικό πνεύμα: η έρευνα (διαρκής αναζήτηση), ο έλεγχος των υποθετικών πορισμάτων, η ανακλητότητα και η μη δεσμευτικότητα των πορισμάτων, με έμφαση στην αιτιολόγηση των φιλοσοφικών θέσεων, ώστε να οδηγηθεί το άτομο από τα εμπειρικά δεδομένα στη διατύπωση νόμων μέσα από την επαγωγική μέθοδο (Ρουσόπουλος, 2011)

Πληροφορίες αντλήθηκαν από τα βιβλία:

Κωνστ. Σκορδούλης – Επιστημονική Γνώση . Μοτίβο εκδοτική.

Γιώργου Ρουσόπουλου «Ο σύγχρονος εμπειρισμός» των Πανεπ.Εκδόσεων Κρήτης.

Γ. Γιώτης – Συγγραφέας του βιβλίου Hoax: Οδηγός επιβίωσης στην εποχή της παραπληροφόρησης – Εκδότης Θύραθεν

Πηγή: antikleidi.com