μνήμη
Οι περισσότερες μελέτες για την μνήμη δείχνουν ότι οι άνθρωποι συγκρατούν την γενική ουσία των γεγονότων αλλά όχι τις λεπτομέρειες. Όταν κληθούν να θυμηθούν τις λεπτομέρειες, ασυνείδητα παραλείπουν, τροποποιούν και προσθέτουν στοιχεία συμπληρώνοντας τα κενά με δικές τους επινοήσεις (όπως ακριβώς και με την τρύπα του τυφλού σημείου στην όραση), οι οποίες βασίζονται στις προσδοκίες τους και το σύνολο των πεποιθήσεων τους και των προηγούμενων γνώσεών τους. Πιστεύουν, μάλιστα, απόλυτα τις αναμνήσεις που κατασκευάζουν οι ίδιοι!
Κάθε φορά που ανακαλούμε ένα γεγονός, στην πραγματικότητα ανακαλούμε τη μνήμη του γεγονότος, την οποία κάθε φορά τροποποιούμε εκ νέου. Μελέτη που έγινε σε εκατοντάδες περιπτώσεις ανθρώπων που αθωώθηκαν, μετά την καταδίκη τους, με βάση κάποιο DNA τεστ, έδειξε ότι το 75% από αυτούς είχαν φυλακιστεί βάσει ανακριβούς μαρτυρίας που είχε καταθέσει ένας απόλυτα πεπεισμένος για τη μνήμη του αυτόπτης μάρτυρας!
Κανείς δεν μπορεί να συγκρατήσει την απίστευτη πληθώρα των λεπτομερειών που υπάρχουν στο περιβάλλον και μας κατακλύζουν κάθε στιγμή της ζωής μας. Είμαστε υποχρεωμένοι να μην εστιάσουμε στις λεπτομέρειες αλλά ταυτόχρονα είμαστε και υποχρεωμένοι να μεταπλάθουμε το περιβάλλον σε ένα πιο απλό μοντέλο για να μπορούμε να το διαχειριζόμαστε. Δηλαδή να ταξινομούμε το περιβάλλον, να κατηγοριοποιούμε και να δημιουργούμε στερεότυπα. Υπάρχουν νευρώνες στον εγκέφαλό μας που ανταποκρίνονται σε διάφορες κατηγορίες πραγμάτων όπως π.χ. πρόσωπα, φρούτα κλπ. Η κατηγοριοποίηση αποτελεί βασική νοητική μας λειτουργία και διευκολύνει την επιβίωσή μας γιατί επιταχύνει τις αντιδράσεις μας. Εάν δούμε π.χ. το τεράστιο μαλλιαρό ζώο με τους μεγάλους αιχμηρούς κοπτήρες, δεν χασομεράμε για να μαζέψουμε περισσότερα στοιχεία. Θυμίζει αρκούδα και το βάζουμε αμέσως στα πόδια!
Η καθημερινή συμπεριφορά μας διευκολύνεται σημαντικά από την κατηγοριοποίηση. Μας βοηθά να καταλαβαίνουμε την διαφορά ανάμεσα σε ένα γιατρό και έναν ασθενή, έναν μαιτρ και ένα σερβιτόρο, τον οδηγό και τον επιβάτη ενός λεωφορείου και να προσαρμόζουμε αυτόματα τη συμπεριφορά μας με βάση τα γενικά χαρακτηριστικά της κατηγορίας.
Η ταξινόμηση και η κατηγοριοποίηση έχουν όμως και ένα μεγάλο κόστος. Μετά από πολλές μελέτες οι επιστήμονες συνειδητοποίησαν ότι οι ρίζες της προκατάληψης βρίσκονται ακριβώς εκεί. Η δημιουργία μιας κατηγορίας έχει μια αδυναμία. Κάνει τα πράγματα που εντάσσονται στην κατηγορία να φαίνονται ασυνείδητα πολύ πιο όμοια μεταξύ τους και πολύ διαφορετικά από αυτά άλλων κατηγοριών. Π.χ. εάν σας ρωτήσουν πότε είναι μεγαλύτερη η διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ 1η και 30η Ιουνίου ή μεταξύ 15 Ιουνίου και 15 Ιουλίου θα τείνετε να απαντήσετε το δεύτερο. Ενώ η διαφορά ημερών είναι η ίδια, ασυνείδητα θεωρούμε ότι δύο μέρες του ίδιου μήνα είναι πιο όμοιες μεταξύ τους από δύο που ανήκουν σε διαφορετικούς μήνες.
Οι κατηγορίες «διαποτίζουν όλα όσα συμπεριλαμβάνουν με την ίδια εννοιολογική και συναισθηματική γεύση» και ο νους μας απορροφά αναπόφευκτα τις κατηγορίες που καθορίζει η κοινωνία. Έτσι μπορείτε εύκολα να είστε συνειδητά υπέρμαχος των φτωχών μαύρων της Αμερικής και ταυτόχρονα ασυνείδητα ρατσιστής. Θα πιστεύατε π.χ. ότι η φράση «οι νέγροι είναι νωθροί και τεμπέληδες και ξοδεύουν τα λεφτά τους σε επιπολαιότητες ενώ οι Ευρωπαίοι είναι προοδευτικοί, οργανωτικοί και έξυπνοι» είναι λόγια του Τσε Γκεβάρα; Οι μελέτες δείχνουν πως και οι ίδιοι αυτοί «φτωχοί μαύροι» τείνουν ασυνείδητα να υιοθετούν αυτές τις προκαταλήψεις θεωρώντας τους λευκούς πιο αξιόπιστους.
Εάν πάλι φαντάζεστε ότι εάν είχατε μια καταπληκτική μνήμη, που θα σας επέτρεπε να θυμάστε τα πάντα χωρίς να καταφεύγετε στην κατηγοριοποίηση, και ότι η ικανότητα αυτή θα σας έδινε μεγάλα πλεονεκτήματα, κάνετε μεγάλο λάθος. Ο διάσημος μνημονιστής Σόλομον Σερεσέσφκυ τον οποίο μελέτησε για πολλά χρόνια ο επίσης διάσημος Ρώσος νευρολόγος Αλεξάντερ Λούρια, θυμόταν ό,τι του συνέβαινε με απίστευτη λεπτομέρεια. Θυμόταν π.χ. 15 χρόνια μετά την πρώτη τους συνάντηση ακριβώς τι ρούχα φορούσε ο Λούρια, τι έπιπλα και που ακριβώς ήταν στο δωμάτιο, καθώς και αλάνθαστα όλη τη λίστα με τις 70 λέξεις που του είχε διαβάσει για να τεστάρει την μνήμη του.
Αυτή η απίστευτη ικανότητα να θυμάται καθαρά όλες τις λεπτομέρειες του στερούσε όμως την ικανότητα να σκέφτεται. Την ικανότητα της γενίκευσης και της αφαίρεσης. Είχε μεγάλη δυσκολία να αναγνωρίζει πρόσωπα. Κάθε φορά που θα σας έβλεπε, μικροδιαφορές στο ύφος ή στην έκφρασή σας θα τον οδηγούσαν στο να σας καταχωρεί στην μνήμη του σαν ένα διαφορετικό άνθρωπο. Οπότε θα δυσκολευόταν να σας αναγνωρίσει. Πώς να σας αναγνωρίσει αυτή τη στιγμή ως τον Δημήτρη που είδε χθες το βράδυ ή σήμερα το πρωί, αφού οι τρεις εκδοχές σας είναι τόσο διαφορετικές; Πως είναι δυνατόν να υπάρχει η έννοια γάτα όταν κάθε γάτα είναι στις λεπτομέρειες τόσο διαφορετική από την άλλη; Στον κόσμο του δεν υπήρχαν παρά μόνο λεπτομέρειες. (Βλ. και το διήγημα του Μπόρχες «Φούνες ο μνήμων»).
πηγή, ΙNFO: Leonard Mlodinow. ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ: Το Νέο Ασυνείδητο και τι μας διδάσκει. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης , 2019.
Δ. ΣΩΚΙΑΛΙΔΗΣ