Ελεύθερη βούληση, αιτιοκρατία, αναγωγισμός και κβαντική φυσική

Από τον Γιάννη Μπρούζο
Αυτό το κείμενο θα μπορούσε και να μην έχει γραφτεί. Πιο ακριβέστερα εγώ, ως ανθρώπινο υποκείμενο θα μπορούσα και να μην το είχα γράψει. Αυτή ακριβώς η δυνατότητα να είχε συμβεί κάτι άλλο από αυτό που συνέβη, ή για την ακρίβεια η δυνατότητα να είχα επιλέξει εγώ να συμβεί κάτι άλλο, είναι η έκφραση της ελευθερίας της βούλησης μου. Υπάρχει όμως αυτή πράγματι; Ή μήπως είμαι ένα καλοκουρδισμένο σύστημα σωματιδίων που απλά συνεχίζουν τις αιτιοκρατικές τροχιές τους και με οδηγούν αναπόφευκτα στην μία ή την άλλη πράξη; Έχει να πει κάτι για αυτά η σύγχρονη κβαντική φυσική;Λοιπόν ίσως να εκπλήσσει κάποιους που ομνύουν στον θάνατο της αιτιοκρατίας, με βασικό ύποπτο δολοφόνο την κβαντική φυσική, αλλά η ίδια είναι μια αιτιοκρατική θεωρία για την εξέλιξη των φυσικών καταστάσεων. Η κβαντική φυσική όπως και οι περισσότερες φυσικές θεωρίες έχει αιτιοκρατικό νόμο εξέλιξης, δηλαδή με δεδομένη τη γνώση μιας φυσικής (κβαντικής) κατάστασης σε μια δεδομένη στιγμή μπορώ να υπολογίσω με απόλυτη ακρίβεια την μεταμόρφωσή της σε μια άλλη μοναδική αναπόφευκτη κατάσταση μια οποιαδήποτε επόμενη στιγμή. Η κβαντική φυσική όμως έχει μια εντελώς διαφορετική θεώρηση της έννοιας “φυσική κατάσταση” για αυτό χρησιμοποιούμε τον όρο “κβαντική κατάσταση”. Έτσι αντίθετα με την κλασική φυσική που θεωρεί τις φυσικές ιδιότητες ενός σωματιδίου απολύτως καθορισμένες και διαθέσιμες στον παρατηρητή ανά πάσα στιγμή μέσα απο μια μέτρηση η οποία δεν τις επηρεάζει, η κβαντικές καταστάσεις είναι λίγο πιο …φλου. Δηλαδή αποτελούνται οι ίδιες απο ένα σύμπλεγμα (μια επαλληλία όπως είναι ο τεχνικός όρος) πιθανών μετρήσιμων καταστάσεων. Το μόνο που μπορώ γνωρίζω για την κβαντική κατάσταση είναι η πιθανότητα με την οποία μπορεί να μου εμφανίσει την κάθε μετρήσιμη κατάσταση όταν πραγματοποιήσω επεμβαίνοντας μια μέτρηση. Για παράδειγμα ένα κβαντικό σύστημα μπορεί να ειναι σε μια κατάσταση με ίση πιθανότητα να είναι μαύρο ή άσπρο (δυο μετρήσιμες καταστάσεις). Δεν ειναι όμως μαυρόασπρο, η κατάσταση “μαυρόασπρο” δεν είναι μια πιθανή μετρήσιμη κατάσταση του συστήματος. Υπάρχουν κάποιοι που θεωρούν ότι η πιθανοκρατική φύση της “κατάστασης” στην κβαντική θεωρία υπονοεί ότι ένα άλλο πιο βαθύ επίπεδο ανάλυσης είναι εφικτό και αναγκαίο για την κατανόηση της.Και τώρα αναμένετε να γράψω: Αυτή η πιθανοκρατικότητα της κβαντικής κατάστασης υποστηρίζει την ύπαρξη και την δυνατότητα της ελεύθερης βούλησης. Ε, λοιπόν όχι. Δεν θα προβώ σε αυτόν τον χυδαίο αναγωγισμό που δεν πιστεύω. Δεν πιστεύω οτι τα χαρακτηριστικά του οποιουδήποτε ανθρώπου ή άλλου έμβιου όντος μπορούν να αναχθούν στην κατάσταση ή την κινηση των σωματιδίων που το αποτελούν. Το σύνολο είναι κάτι πολύ πιο ξεχωριστό απο το μέρος και απαιτεί ένα άλλο επίπεδο ανάλυσης.Θα μου επιτρέψετε όμως να κάνω μια αναλογία, μια παρομοίωση από αυτές που τόσο μου αρέσουν. Αυτό που μας διδάσκει η κβαντική φυσική δεν είναι η κατάργηση της αιτιοκρατίας στην εξέλιξη ενος φαινομένου, αλλά το να στρέψουμε το ενδιαφέρον μας στην ίδια την κατάσταση. Έτσι λοιπόν και παρά τα φαινόμενα η αιτιοκρατία και η ελεύθερη βούληση μπορεί και να μην είναι τόσο αλληλοαποκλειόμενες έννοιες. Η ανθρώπινη -ψυχική, συναισθηματική, νοητική, σωματική- κατάσταση μια δεδομένη στιγμή που καλείται να πάρει μια απόφαση (μαζί με την κατάσταση του όποιου περιβάλλοντος που βεβαίως πρέπει να ληφθεί υπόψιν) είναι σίγουρα κάτι πολύ συνθετο, πιο σύνθετο και από την κβαντική κατάσταση. Ας πούμε δανειζόμενοι μια αναλογία απο την στατιστική φυσική-θερμοδυναμική οτι μπορεί η ίδια ανθρώπινη κατάσταση να πραγματοποιείται με εκατομύρια διαφορετικές διατάξεις των φυσικών μικροκαταστάσεων. Στο επίπεδο που αναλύουμε την ανθρωπινη κατάσταση αυτές είναι διαφορετικές μεν αλλά μη διαχωρίσιμες μεταξύ τους. Ακόμα και αν αυτές οι μικροκαταστάσεις είναι πλήρως κλασικές στην φύση τους (και όχι κβαντικές) και βεβαίως αιτιοκρατικές στην εξέλιξή τους, η ελεύθερη βούληση διασώζεται. Και αυτό γιατί μπορεί η μια διάταξη μικροκαταστάσεων να οδηγεί ντετερμινιστικά στην Α αποφαση και η άλλη (που όμως αντιστοιχεί στην ίδια ανθρώπινη “μακρο”κατάσταση) στην Β απόφαση. Έτσι λοιπόν παρά την απόλυτη αιτιοκρατία των παραδοχών μας εδώ, ένας άνθρωπος στην δεδομένη κατάσταση που επέλεξε το Α θα μπορούσε να έχει επιλέξει το Β.Μεγάλη αναταραχή θαυμάσια κατάσταση. Μάλλον μετάνιωσα που έγραψα αυτό το κείμενο. Θα μπορούσα και να μην το είχα γράψει όμως….