Πόσους εαυτούς έχουμε; by Αντικλείδι

Έχουμε πολλούς εαυτούς; Από μία ενδιαφέρουσα άποψη, ναι. Υπάρχει ο πραγματικός εαυτός μας, η εικόνα δηλαδή που έχουμε γενικά για εμάς.

Για παράδειγμα, είμαι η Ελένη, μου αρέσει η μουσική, σπουδάζω οικονομικά και εργάζομαι ως σερβιτόρα, για να βγάζω τα προς το ζην. Στο παράδειγμα αυτό βλέπουμε μια προσωπική προτίμηση (της μουσικής) και δύο ιδιότητες ταυτότητας (αυτή της φοιτήτριας και της εργαζόμενης).

Στην αυτοαντίληψη, ωστόσο, υπάρχει ακόμη μία πλευρά του εαυτού μας. Ονομάζεται ιδανικός εαυτός. Η έννοια αυτή εισήχθη από τον ψυχολόγο Carl Rogers (1902-1987), εκπρόσωπος του ανθρωπιστικού κινήματος της ψυχολογίας. Πρόκειται ουσιαστικά για όλα εκείνα που θα θέλαμε να γίνουμε ή να κάνουμε. Είμαι η Ελένη μου αρέσει η μουσική, σπουδάζω, εργάζομαι, παρόλα αυτά θα ήθελα να ασχοληθώ πολύ με τον εθελοντισμό. Ωστόσο, δεν βρίσκω τον χρόνο. Η ιδιότητα της εθελόντριας εδώ είναι μέρος της αυτοαντίληψης του ιδανικού εαυτού της υποθετικής Ελένης, που η ίδια θα ήθελε να γίνει πραγματικότητα. Δηλαδή, να περάσει από τον ιδανικό εαυτό στον πραγματικό εαυτό.

Υπάρχει, βέβαια, και ένας τρίτος εαυτός. Αυτός είναι ο αναγκαίος εαυτός και αποτελεί όλα εκείνα που πρέπει να είμαστε ή να πράττουμε. H έννοια αυτή εισήχθη από τον ψυχολόγο Tory Higgins. H Ελένη, για παράδειγμα, αναγνωρίζει πως πρέπει να γίνει περισσότερο επιμελής με τα μαθήματα της σχολής της. Όπως και με τον ιδανικό εαυτό, έτσι και με τον αναγκαίο, η όψη του αυτή οφείλει να γίνει πραγματικότητα, για να αισθανθεί η Ελένη καλύτερα.

Διότι στην περίπτωση που αυτή η μετάβαση ή η εγκαθίδρυση δεν πραγματοποιείται, προκαλούνται αρνητικά συναισθήματα. Όταν υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ ιδανικού και πραγματικού εαυτού, προκαλείται απογοήτευση, στεναχώρια και λύπη. Η μεγάλη ασυμφωνία σε αυτούς τους δύο εαυτούς μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε καταθλιπτικά συμπτώματα. Αντίστοιχα, η ασυμφωνία μεταξύ αναγκαίου και πραγματικού εαυτού, προξενεί στο άτομο άγχος, αναστάτωση και ανησυχία. Εδώ, η ασυμφωνία στους ακραίους βαθμούς ενδέχεται να δώσει έναυσμα σε παθολογικές μορφές άγχους, όπως για παράδειγμα συμπτώματα της Γενικευμένης Αγχώδους Διαταραχής.

Εν ολίγοις, ο άνθρωπος οφείλει να εναρμονίζει τον εαυτό, που περιέχει τις υποχρεώσεις, καθώς κι εκείνον, που περιέχει τις επιθυμίες, μαζί με τον πραγματικό εαυτό. Έτσι επιτυγχάνεται μια εσωτερική ισορροπία και συνάμα μια καλύτερη ψυχική υγεία. Όσο μεγαλύτερη είναι η απόκλιση τόσο πιο πιθανόν είναι να εμφανιστούν αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις και δυσλειτουργικές συμπεριφορές. Ακόμη κι αν ο άνθρωπος δεν συνειδητοποιεί πλήρως την σύγκρουση ανάμεσα σε αυτό που είναι και θα ήθελε να γίνει ή ανάμεσα σε αυτό που είναι και θα έπρεπε να γίνει, μπορεί να βιώνει αρνητικές εσωτερικές καταστάσεις, που βέβαια δεν μπορεί να εξηγήσει.

Εν τούτοις, σαφώς και δεν γίνεται να πετύχουμε την πλήρη αρμονία. Κάποιες επιθυμίες μας ίσως να είναι μη ρεαλιστικές ή υπερβολικά δύσκολες για να ικανοποιηθούν, λόγω περιορισμών του περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, ίσως κάποιος να επιθυμεί να κάνει ταξίδια, αλλά προς το παρόν να μην διαθέτει τους οικονομικούς πόρους. Παρομοίως, είναι φυσιολογικό μερικές φορές να μην μπορούμε να ανταπεξέλθουμε στις υποχρεώσεις μας. Ίσως να χρωστάμε ακόμη μερικά μαθήματα της σχολής λόγω παραμέλησης ή να καθυστερήσαμε να πληρώσουμε έναν λογαριασμό. Αυτές, βέβαια, είναι καταστάσεις συνήθεις και δεν πρέπει να μας ανησυχούν. Τουλάχιστον όχι όταν δεν συμβαίνουν επανειλημμένα.

Παρόλα αυτά, σίγουρα θα υπάρχουν καταστάσεις, τις οποίες μπορούμε να ελέγξουμε και να επιφέρουμε μια ισορροπία. Όταν, λοιπόν, η συμφωνία αποτυγχάνει, αρχικά καλό είναι να επεξεργαζόμαστε τους λόγους, που αυτό συνέβη. Διότι μέσα από την γνωστική επεξεργασία θα είμαστε περισσότερο ικανοί να ελέγξουμε τις συνθήκες, που δύνανται να αλλάξουν, κι έτσι να φτάσουμε πιο κοντά στον στόχο μας. Αυτόν, δηλαδή, της συμφωνίας μεταξύ των εαυτών.

Μια ωραία ιδέα, τώρα, θα ήταν η εξής. Μπορείτε σε ένα κομμάτι χαρτί να δημιουργήσετε ένα πινακάκι. Στην μία στήλη θα τοποθετήσετε τον ιδανικό σας εαυτό. Από κάτω θα καταγράψετε ιεραρχικά, από το πιο σημαντικό προς το λιγότερο σημαντικό, τις όψεις που θα θέλατε να έχει. Στην δεύτερη στήλη θα κάνετε το ίδιο ακριβώς για τον αναγκαίο σας εαυτό. Ύστερα, δίπλα από κάθε όψη των δύο στηλών θα σημειώσετε σε μια κλίμακα από το 1 εώς το 10 τον βαθμό που αυτή συμφωνεί με τον πραγματικό σας εαυτό. Οι όψεις που θα λάβουν την χαμηλότερη βαθμολογία, ασφαλώς, θα είναι κι αυτές που θα χρειάζονται την μεγαλύτερη προσπάθεια ανάπτυξης ή και εγκαθίδρυσης. Επίσης, μια όψη με χαμηλή βαθμολογία που βρίσκεται υψηλά της ιεραρχίας είναι πιο σημαντική από μία άλλη, που έχει εξίσου χαμηλή βαθμολογία, αλλά εντοπίζεται στα κατώτερα στρώματα. Συνεπώς, θα έχει μεγαλύτερη προτεραιότητα.

*Αυτό, φυσικά, δεν αποτελεί κάποιο έγκυρο ψυχολογικό τεστ ούτε εγγυάται κάποια αλλαγή. Πρόκειται απλώς για μια σύντομη και πρόχειρη μέθοδο προσπάθειας κατανόησης τους ίδιου σας του εαυτού.

Βέβαια, για να επέλθει η μείωση της ασυμφωνίας πρέπει, ασφαλώς, πρώτα να αναγνωρίσουμε ειλικρινά αυτούς τους τρεις εαυτούς και ύστερα να τους αποδεχτούμε. Για παράδειγμα, όταν πλησιάζουν οι εξετάσεις και κάποιος αισθάνεται άγχος, το κάνει επειδή ανησυχεί για την επίδοσή του ή μήπως επειδή στην πραγματικότητα δεν είναι αυτό που θέλει -κι άρα δημιουργείται ένταση-; Ο καλός μαθητής, με άλλα λόγια, είναι μια όψη του ιδανικού ή και του αναγκαίου εαυτού πραγματικά αληθινή ή μήπως κάτι που παρερμηνεύτηκε σαν αληθινό; Το γεγονός ότι μία γυναίκα αισθάνεται καταπιεσμένη στην σχέση της οφείλεται στον χαρακτήρα του συντρόφου της, στην δυσλειτουργία της σχέσης ή μήπως στο ότι μια όψη του ιδανικού της εαυτού θα την ήθελε ελεύθερη;

Στην πορεία της ανάπτυξής μας ενσαρκώνουμε διαφόρους αξιακούς όρους, τους οποίους αργότερα ενσωματώνουμε στον πραγματικό, ιδανικό και αναγκαίο εαυτό. Αυτό έχεις ως αποτέλεσμα να καταλήγουμε να τους αισθανόμαστε δικούς μας, χωρίς ωστόσο αυτοί πράγματι να προήλθαν από εμάς. Ο στόχος ενός καλού πτυχίου ίσως να αντανακλά γονεϊκά όνειρα. Αντίστοιχα, ένας γάμος ίσως να ενσαρκώθηκε σαν επιθυμία λόγω πιέσεων, που δημιούργησαν τα κοινωνικά πρότυπα.

Οπωσδήποτε για να επιτευχθεί μια συμφωνία, πρέπει να αναγνωρίζουμε τι είναι αυτό, που εμείς οι ίδιοι θέλουμε να συμφωνηθεί, κι όχι τι μας επιβάλουν, συνειδητά και μη, οι άλλοι. Αν αυτό δεν συμβεί, είναι πολύ πιθανόν η προσπάθεια συμφωνίας να μας προκαλέσει περισσότερα προβλήματα και τελικά να χάσει τον ευεργετικό σκοπό της. Το άγχος και οι ενοχές δεν είναι καθόλου περίεργο να εμφανιστούν, όταν προσπαθούμε να κατακτήσουμε κάτι, που εμείς στην πραγματικότητα δεν επιθυμούμε.

Τέλος, καλό είναι να σημειώσουμε εδώ πως αυτοί οι τρεις εαυτοί αντιστοιχούν ουσιαστικά σε γνωστικά σχήματα του μυαλού μας ή αλλιώς σε μέρη της αυτοαντίληψή μας. Ένα γνωστικό σχήμα μπορεί να είναι και το τι σημαίνει τραπέζι ή ότι εγώ έχω μαύρα μαλλιά. Ασφαλώς δεν πρόκειται, δηλαδή, για κάποιες αυτόνομες οντότητες που “κατοικούν” μέσα μας και φωνάζουν “πρέπει” και “θέλε”. Η ορολογία των τριών εαυτών χρησιμοποιείται για λόγους εννοιολογικούς.

Ας κλείσουμε, λοιπόν, αυτό το άρθρο με μια κλασσική προτροπή: Γίνε ο εαυτός σου. Όχι όμως ο εαυτός που άλλοι σε έκαναν να νομίζεις πως θέλεις ή πρέπει να είσαι. Γίνει ο αληθινός εαυτός σου. Σε τελική ανάλυση, ποτέ δεν είναι αργά να αρχίζεις να τον γνωρίζεις πραγματικά.