1. Ιστορία
1.1. Αρχαιότητα
Η σημερινή περιοχή των Δερβενοχωρίων στην Αρχαιότητα ονομαζόταν Πάνακτον και ήταν νευραλγικής σημασίας. Η θέση της στα σύνορα της επικράτειας της Θήβας και της Αθήνας την καθιστούσε σημαντική από στρατιωτική άποψη, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Επειδή η περιοχή αποτελούσε διαφιλονικούμενη ζώνη μεταξύ των δύο πόλεων-κρατών, η λύση δόθηκε τελικά με τη συμφωνία ότι και οι δύο πόλεις θα νέμονταν εξ ημισείας τη γεωργική παραγωγή των εδαφών της. Μετά την ήττα των Περσών, με τους οποίους οι Θηβαίοι είχαν συμμαχήσει, οι Αθηναίοι άρχισαν να χτίζουν κάποιες οχυρώσεις στην περιοχή, οι οποίες μάλλον χρησίμευαν ως φρυκτωρίες ή παρατηρητήρια. Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο η εχθρότητα μεταξύ της Αθήνας και της Θήβας, συμμάχου της Σπάρτης, αναζωπυρώθηκε και η περιοχή αποτέλεσε εκ νέου πεδίο διαμάχης. Οι Θηβαίοι κατέστρεψαν το Πάνακτον. Στους μεταγενέστερους χρόνους η περιοχή αυτή φαίνεται να εντάχθηκε στην Τανάγρα.
1.2. Από τη Ρωμαϊκή περίοδο έως την έλευση των Οθωμανών
Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο (145 π.Χ.-395 μ.Χ.) το Πάνακτον παρέμεινε προσαρτημένο στην Τανάγρα. Τη Βυζαντινή περίοδο η περιοχή διοικητικά ανήκε στη Θήβα, που υπαγόταν στο θέμα Ελλάδος. Η Φραγκοκρατία στη Βοιωτία ξεκίνησε μετά την κατάληψη της Θήβας (1204) και διήρκεσε 255 χρόνια. Την εποχή των Καταλανών, το 1382, με πρωτοβουλία του Καταλανού διοικητή Ραμόν ντε Βιλανόβα, η περιοχή εποικίστηκε με αλβανόφωνους πληθυσμούς, τους γνωστούς ως Αρβανίτες. Με τον ερχομό και την οριστική εγκατάστασή τους στην περιοχή αυξήθηκε σημαντικά ο πληθυσμός της Βοιωτίας. Αυτοί οι νέοι κάτοικοι αντικατέστησαν σε μεγάλο βαθμό τους Βλάχους που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή από παλιότερα χρόνια.
1.3. Από την οθωμανική κατάκτηση έως την ίδρυση του ελληνικού κράτους
Μετά την κατάληψη της Βοιωτίας από τους Οθωμανούς το 1460 ξεκινά μια σημαντική περίοδος για τα ορεινά χωριά της περιοχής της Θήβας. Στους κατοίκους των χωριών που βρίσκονταν στα ορεινά περάσματα (Δερβένια, από το οθωμανικό Derbend) παραχωρήθηκαν από τους Οθωμανούς προνόμια, με αντάλλαγμα τη φύλαξη των περασμάτων για την ασφαλή διακίνηση ταξιδιωτών και εμπορευμάτων, αλλά και για την επισκευή των δρόμων και γεφυριών. Έτσι το σύνολο των χωριών της περιοχής του Πανάκτου και, συγκεκριμένα, τα Σκούρτα, η Πύλη (Δερβενοσάλεσι ή στα αρβανίτικα Σαλησάτ), η Στεφάνη (Κρόρα), η Πάνακτος (Κακονισχήρι) και το Πράσινο (Καβάσιλα) ονομάστηκαν Δερβενοχώρια. Τα προνόμια που παραχωρήθηκαν σε αυτά τα χωριά και η αυτονομία τους διήρκεσαν όλη την Οθωμανική περίοδο, κατά την οποία διοικητικά ανήκαν στη Θήβα. Η κύρια εργασία των κατοίκων τους ήταν η κτηνοτροφία και η γεωργία. Την Οθωμανική περίοδο τα αρβανίτικαήταν η κυρίαρχη γλώσσα της περιοχής. Δε μαρτυρείται λειτουργία σχολείων στα Δερβενοχώρια, αλλά όσοι ήθελαν να μορφωθούν απευθύνονταν σε κάποια κοντινά μοναστήρια.
Οι κάτοικοι των χωριών αυτών έπαιξαν σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Από τους πιο σημαντικούς αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης ήταν ο Αθανάσιος Σκουρτανιώτης (Αθανάσιος Γάτσης). Γεννήθηκε το 1793 στα Σκούρτα. Έμαθε γράμματα στη μονή Οσίου Μελετίου και αργότερα εργάστηκε σε αυτήν. Ήταν αρχηγός (καπετάνιος) των ενόπλων σωμάτων των Δερβενοχωρίων και γνωστός ως Καπετάν Θανάσης, όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση. Συμμετείχε ενεργά σε όλες τις πολεμικές διαμάχες των Ελλήνων εναντίον των Οθωμανών, όπως στην πρώτη απελευθέρωση της Αθήνας και στη μάχη στα στενά της Κάντζας. Σκοτώθηκε στο ολοκαύτωμα του Μαυρομματίου Θηβών την 26η Οκτωβρίου 1825.
1.4. Τα Δερβενοχώρια στο ελληνικό κράτος
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το 1833, αναγνωρίστηκε η ιδιοκτησία των γαιών των Δερβενοχωρίων που από την εποχή των Οθωμανών ήταν στα χέρια των κατοίκων της περιοχής αυτής. Από τους σημαντικότερους αγωνιστές της περιοχής ήταν ο Αθανάσιος Σκουρτανιώτης.
Τα Δερβενοχώρια κατά τη γερμανική κατοχή καταστράφηκαν ολοσχερώς τον Οκτώβριο του 1943 μετά την επιδρομή των Γερμανών εναντίον δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Το μνημείο της μάχης αυτής βρίσκεται στο χωριό Πύλη των Δερβενοχωρίων σε ανάμνηση των θυμάτων που σκοτώθηκαν στη διάρκεια της επιδρομής.
Σήμερα οι κάτοικοι των χωριών αυτών ασχολούνται σε ποσοστό 50% με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ένα άλλο μεγάλο μέρος του πληθυσμού απασχολείται στο δευτερογενή τομέα. Τα Δερβενοχώρια αποτελούν τουριστικό προορισμό, ιδιαίτερα λόγω της φήμης τους για το καλό φαγητό τους.
Το 1851 ανήκαν διοικητικά στο δήμο Τανάγρας της επαρχίας Θηβών. Αργότερα αποτέλεσαν αυτόνομο δήμο, το δήμο Δερβενοχωρίων, με έδρα το χωριό Πύλη. Σήμερα ανήκουν και πάλι στον διευρυμένο δήμο Τανάγρας.
2. Αρχαιολογικά μνημεία και εκκλησίες
2.1. Πάνακτον
Το Πάνακτον αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής και βρίσκεται κοντά στο χωριό Πύλη. Σήμερα διακρίνονται τα ερείπια της ακρόπολης των Κλασικών χρόνων, που αποτέλεσε επίκεντρο της διαμάχης μεταξύ Αθηνών και Θηβών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές από τον αρχιτέκτονα Ε. Στίκα, ο οποίος και δημοσίευσε τη μελέτη του κτηρίου.
2.2. Μαζαρέικα
Στη θέση με την ονομασία Μαζαρέικα σώζονται τα ερείπια οικισμού των Κλασικών χρόνων. Το σημείο αυτό, στα βόρεια της περιοχής των Δερβενοχωρίων, αποτελούσε το νοτιότερο οχυρό των Βοιωτών.
2.3. Μονή της Ζωοδόχου Πηγής
Στα βόρεια του χωριού Πύλη, σε απόσταση 2 χλμ., βρίσκεται η μονή Ζωοδόχου Πηγής. Ο αρχικός ναός της μονής, που δε σώζεται σήμερα, χρονολογείται στις αρχές του 12ου αιώνα. Το 1890 αναστηλώθηκε, με αρκετές μετατροπές, από τους κατοίκους του χωριού με την επίβλεψη του Αναστάσιου Ορλάνδου. Ο κυρίως ναός είναι , ακολουθεί δηλαδή το κωνσταντινουπολίτικο πρότυπο ως προς την κάτοψη (ανάμεσα στο σταυρικό πυρήνα του ναού και τις αψίδες του ιερού μεσολαβεί ένας επιμήκης χώρος που εκτείνεται σε όλο το πλάτος του ναού). Σήμερα έχουν σωθεί τμήματα από τα παλιά κτίσματα της μονής. Υπάρχει η άποψη ότι ο ναός αυτός πιθανόν αποτελούσε καθίδρυμα του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού.
2.4. Κοίμηση Θεοτόκου
Στο χωριό Πύλη βρίσκεται μια από τις παλιότερες εκκλησίες της περιοχής, που χρονολογείται στις αρχές του 14ου αιώνα. Έχει οικοδομηθεί με βυζαντινό ρυθμό που μοιάζει με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην Καρδίτσα. Οι τοιχογραφίες της έχουν καταστραφεί.
2.5. Προφήτης Ηλίας
Στο λόφο Προφήτης Ηλίας, που υψώνεται στα βόρεια του χωριού Πύλη, βρίσκεται ο ομώνυμος ναΐσκος. Χτίστηκε περίπου στα τέλη του 14ου με αρχές του 15ου αιώνα. Στην περιοχή διακρίνονται επίσης ερείπια πύργου της Ενετικής περιόδου.
2.6. Άγιος Αθανασίος
Η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται σε απόσταση 4 χλμ. από τα Σκούρτα. Στο χώρο αυτό αρχικά προϋπήρχε το ομώνυμο μοναστήρι, το οποίο στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 καταστράφηκε. Το καθολικό του Αγίου Αθανασίου είναι το μοναδικό τμήμα του μοναστηριού που σώζεται σήμερα. Το 1990 στην παλιά θέση του μοναστηριού χτίστηκε η νέα μονή Αναλήψεως του Σωτήρος.
